De Gids. Jaargang 169

[p. 1000]

Bernard Bouwman
De tragiek van het Turkse nationalisme
Een essay

Het is een van de vele trauma's uit de Turkse geschiedenis. Sultan Beyazit was een koene Turk en had net zo veel paarden als Timur Lenk. En dus had hij de Slag bij Ankara (1402) tegen de Mongoolse krijgsheer moeten winnen. Helaas, hij verloor hem. Hoe kon dat nu gebeuren? Het antwoord dat vaak gegeven wordt in met name populaire Turkse historiografie, is het volgende: Timur Lenk had olifanten waarmee hij de paarden van Beyazit op de vlucht joeg. Een slimme truc, zou een West-Europeaan denken. Zo niet de Turkse historiografie. Lees wat de Turkse geschiedenisboekjes schrijven en je ziet de basisstructuur van het Turkse nationalisme zoals dat tot op de dag van vandaag opgeld doet. Turken zijn goed en dapper en hebben het beste met de wereld voor, zo is de uitgangshypothese. En dus verdienen zij het om te winnen. Als dat niet gebeurt, dan is de verklaring simpel: de wereld zit vol met snoodaards die vuile trucs gebruiken (lees: olifanten) om de koene Turk de pas af te snijden. Slechts één antwoord past Turken, zo zegt dit nationalisme, als zij door zulke laagheid worden verslagen, en Beyazit wist wat het was: toen hij door Timur, vastgebonden achter een strijdwagen, om de stad heen werd gesleept zoog hij het gif uit zijn zegelring. Geconfronteerd met het laaghartige ‘verraad’ van de olifanten koos hij de dood. Dit tragische einde past bij het Turkse nationalisme, dat doordrenkt is van een diepe mate van culturele eenzaamheid: niemand in deze wereld houdt van Turken, horen jonge kinderen in Turkije van jongs af aan, behalve andere Turken. In zo'n vijandige wereld is de dood soms de beste optie.

De Europese Unie onderhandelt sinds oktober vorig jaar met Turkije over lidmaatschap. Het zijn onderhandelingen die steeds moeilijker verlopen en steeds serieuzer wordt er in ‘Brussel’ rekening gehouden met de mogelijkheid dat het overleg zal worden afgebroken - een unicum in de geschiedenis van de Europese Unie. Vaak worden deze moeizame onderhandelingen geanalyseerd in de aloude terminologie van de internationale betrekkingen, namelijk

[p. 1001]

het nationale belang. ‘Europa’ wil iets, Turkije wil ook iets, en die twee verlangens sporen niet met elkaar. Maar veel nuttiger zou het zijn om dit dreigende fiasco te analyseren als een gesprek dat misloopt simpelweg omdat de beide gespreksgenoten zo verschillend naar dezelfde realiteit kijken. De Franse historicus Lucien Febvre bedacht ooit de term ‘outillage mental’ voor de bril waarmee een cultuur ‘haar’ realiteit ziet. De Turkse ‘outillage mental’ is in hoge mate gevormd door het fragiele gevoel van nationale identiteit dat velen in Turkije delen. Zolang ‘Europa’ dat niet begrijpt, zal de dialoog tussen Ankara en Brussel er een blijven van doven en stommen.

Neem de Armeense kwestie. In geschiedenisboekjes in Turkije wordt het Ottomaanse Rijk afgeschilderd als een plek waar het goed toeven was. Dat dit Rijk steeds meer achter ging lopen bij West-Europa en dus langzaam maar zeker implodeerde, zul je in de populaire historiografie (vakhistorici denken daar natuurlijk vaak anders over) niet vinden. Het gevolg is dat veel ‘gewone’ Turken niet of nauwelijks in staat zijn om de Armeense kwestie te duiden. Turkse historici die de genocide wel erkennen, wijzen er vaak op dat het Ottomaanse Rijk steeds meer ging lijken op een gewond beest dat in de hoek werd gedreven en wild van zich af begon te slaan. Armeniërs (van wie sommigen steeds luider op afscheiding en onafhankelijkheid aandrongen) werden door de ‘gewonde’ Ottomaanse overheid als een steeds grotere bedreiging gezien. Radicale groepen binnen de Ottomaanse overheid besloten uiteindelijk dat radicale actie tegen de Armeniërs noodzakelijk was, met als gevolg de tragische slachtpartijen die honderdduizenden onschuldige mensenlevens eisten.

Zo'n interpretatie van de Armeense genocide staat voor nationalistische Turken niet open. Zij zien het Ottomaanse Rijk immers als een krachtig Rijk dat intern goed functioneerde. Dat het uiteindelijk ten onder ging, kwam dus - net als in het geval van Beyazit en Timur Lenk - door ‘verraad’: intern waren het groepen als de Armeniërs en de Grieksorthodoxen die dit prachtige Rijk ten onder wilden laten gaan. Maar zij werden flink geholpen van buitenaf, zo zegt de populaire historiografie, door West-Europese machten. In ‘onze’ geschiedenisboekjes wordt het Ottomaanse Rijk beschreven als een zieke man, die uiteindelijk aan zijn vele kwalen overleed. In de populaire Turkse historiografie overleed het Rijk niet door ziekte, maar door een verraderlijke aanslag, en een van de vele criminelen die het op het Rijk hadden gemunt, was West-Europa.

Het is dit perspectief dat de felle Turkse reacties van de afgelopen maanden heeft bepaald. Een serieuze discussie over de Armeense genocide is moeilijk in Turkije. Er zijn professoren die de genocide er-

[p. 1002]

kennen, maar vorig jaar kon een conferentie over de kwestie pas plaatsvinden toen allerlei juridische pogingen om haar te saboteren op niets waren uitgelopen. Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk kreeg een rechtszaak aan zijn broek toen hij in een vraaggesprek met een Zwitserse krant de genocide erkende. Nationalistische Turken kunnen simpelweg niet erkennen dat ‘zij’ verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor een genocide. Het gevolg is dat het besluit van het Franse parlement om ontkenning van de genocide strafbaar te stellen, simpelweg als ‘verraad’ wordt geïnterpreteerd: Europa wil Turkije niet bij de Europese Unie, zo schrijft de meer nationalistische Turkse pers, en dus zoekt het een verraderlijk wapen om dit land aan te vallen. Soms wordt daarbij een parallel getrokken met de negentiende eeuw: toen deden West-Europese landen hun best om door slinkse machinaties het Ottomaanse Rijk te vernietigen, en nu doen ze dat weer. Europa zegt dat het Turkije bij de Europese Unie wil, maar gebruikt de onderhandelingen in feite, zo zeggen Turkse nationalisten, om het land te verzwakken.

Alle breuklijnen in de onderhandelingen kunnen aan de hand van dit Turkse nationalisme worden geïnterpreteerd. Neem het beruchte artikel 301, dat belediging van de Turkse nationale identiteit strafbaar stelt. Lange rijen Turkse intellectuelen (onder wie dus Pamuk) zijn op basis van dit artikel vervolgd. Terecht zegt de Europese Unie natuurlijk dat dit artikel niet te rijmen is met het Europese concept van vrijheid van meningsuiting. Maar kijk nu eens naar hetzelfde artikel met in het achterhoofd dit eerder beschreven Turkse nationalisme. De wereld is groot en zit vol met vijanden van Turkije die eropuit zijn het land een klap toe te brengen. Heeft de Turkse Republiek dan niet het recht om zich te verdedigen tegen interne critici die haar willen verzwakken door de ‘Turksheid’ te bekritiseren? Een van de zinvolste momenten die ik in Istanbul heb doorgebracht, was met Kemal Kerinçsiz, de ultranationalistische advocaat die onder andere de aanklacht tegen Pamuk indiende. Oprecht probeerde hij mij ervan te overtuigen dat het belang van de staat (lees: de Turkse Republiek) dat van individuen om te zeggen wat zij denken, overstijgt. Even oprecht vertelde hij mij over het leed in de negentiende eeuw, toen in de vele oorlogen die het Ottomaanse Rijk kende honderdduizenden moslims van de Balkan naar het huidige Turkse grondgebied moesten vluchten. In zijn ogen zag ik nog steeds woede over het leed dat onschuldige moslims in deze oorlogen (die volgens hem mede door Europa werden veroorzaakt!) is aangedaan. In zijn ‘outillage mental’, bedacht ik toen ik hem interviewde, was het einde van het Ottomaanse Rijk niet meer dan tachtig jaar terug, maar gisteren.

[p. 1003]

Dit Turkse nationalisme werpt ook licht op andere heikele punten van discussie tussen Brussel en Ankara. De Europese Unie wil bijvoorbeeld dat Turkije toestemming geeft om het Grieksorthodoxe seminarie in Halki te heropenen (dit werd tientallen jaren geleden op last van de autoriteiten gesloten). Volgens Brussel past zo'n heropening bij de Europese notie van godsdienstvrijheid. In Turkije zijn naar schatting nog maar enkele duizenden Grieks-orthodoxen over, dus echt problematisch zou dit niet hoeven te zijn, zou je denken. Toch is het nog niet gebeurd, en een van de factoren die dat mede verklaren is de onbestemde angst dat heropening van dit instituut voor Grieks-orthodoxen (die volgens nationalisten de vijfde colonne binnen Turkije waren) in iets slechts voor het land gaat resulteren. Of neem Cyprus. De Europese Unie wil dat Turkije zijn havens en vliegvelden voor (Grieks-Cypriotische) schepen en vliegtuigen openstelt. Maar Turkije heeft dat tot dusverre geweigerd. Volgend jaar zijn er verkiezingen in Turkije en premier Erdoğan kan het zich niet veroorloven om Turkse nationalisten tegen de haren in te strijken. Zij zien Cyprus als een argument bij uitstek dat hun ‘levensbeschouwing’ ondersteunt. Vanaf de jaren vijftig voerden Grieks-Cyprioten slachtpartijen uit onder Turks-Cyprioten, maar toch koos Europa vrijwel altijd de zijde van de Grieks-Cyprioten. In een referendum over de hereniging van het eiland zeiden de Turks-Cyprioten ‘ja’ en de Grieks-Cyprioten ‘nee’, toch laat de Europese Unie weer haar oor naar hen hangen, en niet naar de Turks-Cyprioten. Cyprus is voor nationalisten dus het voorbeeld bij uitstek van - om het wat gechargeerd te stellen - de goede Turk die van alle kanten wordt tegengewerkt en belaagd. En dus zijn concessies wat betreft Cyprus binnenslands moeilijk te verkopen.

Wat kan Europa tegen dit Turkse nationalisme doen? Liberale Turken hebben daar een simpel antwoord op: Europa moet oprecht zijn en niet hypocriet. Hyprocrisie geeft immers voedsel aan de nationalistische angst dat het Europa uiteindelijk helemaal niet te doen is om Turks lidmaatschap, maar dat het simpelweg het land wil verzwakken. Tragisch genoeg loopt de Europese Unie momenteel - zeker in Turkse ogen! - over van de hypocrisie. Turkije moet meer doen aan de vrijheid van meningsuiting, zegt de Unie heel terecht. Maar in een van de grootste landen van de Unie, Frankrijk, worden stappen ondernomen om ontkenning van de Armeense genocide strafbaar te stellen. Dus ook daar kun je vervolgd worden voor wat je denkt, concludeerden veel Turken - past dat dan wel bij die geweldige vrijheid van meningsuiting waar Europa zo mee begaan is? Of neem de vrijheid van godsdienst. ‘Europa’ bekritiseert Turkije dus

[p. 1004]

onder andere voor zijn weigering het Grieks-orthodoxe seminarie te heropenen. Maar in hoeveel Europese landen worden er wettelijke stappen gezet om de vrijheden van moslims te beknotten? En dan zijn er, niet te vergeten, de opiniepeilingen: Europa onderhandelt met Turkije over lidmaatschap, maar steeds duidelijker blijkt dat de Europese man in de straat Turkije niet wil. Waarom, zeggen nationalistische Turken, moeten wij onderhandelingen serieus nemen die nergens toe leiden en ons land toch verzwakken?

Een tragische fout die Europeanen maken, is dat zij de tragiek in het Turkse nationalisme miskennen. Een beetje spelen met Turkije kan geen kwaad, denken zij, Turkije zal uiteindelijk toch alles doen om lid te worden van de Europese Unie, simpelweg omdat dit in het belang van Ankara is. Maar het verhaal van Beyazit bewijst één ding: geconfronteerd met verraad kiest een koene Turk voor zelfdestructie. Timur Lenk had de reputatie dat hij galant met verslagen vijanden omging. Maar Beyazit koos (althans volgens de overlevering) de dood en zoog het gif uit zijn ring. Uiteindelijk zal ook het moderne Turkije dat doen, als het te veel wordt getergd. Het zal zich, wat de kosten ook zijn, afkeren van ‘Brussel’ en op zoek gaan naar een nieuwe weg. Wellicht dat Europese politici daar eens bij stil zouden moeten staan: de strijdwagen rijdt al met Turkije erachter. Het lijkt nog maar een kwestie van tijd voordat Ankara zijn gif zal drinken.