De Gids. Jaargang 169

[p. 952]

Dick Pels
Waarom democraten de democratie moeten wantrouwen

‘Mensen besturen zelf ‘, volgens het verkiezingsprogramma van democratiekampioen d66. Maar dat is op zijn best een naïeve bezweringsformule en op zijn slechtst een gevaarlijke illusie. Een volksregering bestaat niet, en idealen als ‘zelfbestuur’, ‘volksmacht’ of ‘volkssoevereiniteit’ zijn vrome leugens die verhullen dat de macht altijd wordt uitgeoefend door een elite van vertegenwoordigers van het volk. Democratisering in letterlijke zin leidt tot nivellering, heerschappij van de middelmaat en meerderheidstirannie. Wie de volksregering najaagt vervalt gemakkelijk in een populistische aanbidding en nabootsing van het gezonde volksgevoel. Zowel de linkse als de rechtse dictaturen van de twintigste eeuw noemden zichzelf graag ‘volksdemocratieën’: een pleonasme (‘van het volk, door het volk’) als schaamlap voor een slecht politiek geweten.

De kern van het gevaar en de illusie is dat men streeft naar ‘volkseenheid’, naar een politieke en culturele identiteit tussen regeerders en geregeerden, in de autoritaire traditie van Thomas Hobbes, JeanJacques Rousseau en Carl Schmitt. Het volk spreekt uit één mond. De kloof tussen burgers en bestuur moet worden opgeheven. De politieke arbeidsdeling moet worden afgeschaft. Beroepspolitici jagen alleen hun eigen belangen na, en moeten worden vervangen door directe mandatarissen van het volksbelang. De ‘wil van allen’ is immers wet, en gekozen vertegenwoordigers moeten niets anders zijn dan gedweeë uitvoerders van deze ultieme beweegkracht in de politiek.

Ook ons huidige parlementair-democratische bestel wordt nog misvormd door resten van die oer-democratische illusie. Het beginsel van de volkssoevereiniteit klinkt nog steeds door in de zelfopvatting van het parlement als de hoogste macht in de staat en van de gemeenteraad als ‘hoofdmacht’ van het lokale bestuur. Nationaal zelfbestuur en behoud van onze soevereiniteit zijn hoofdthema's van populistisch rechts én links tegen de vermeende dreiging van ‘Euro-

[p. 953]

pa’. Respect voor het democratische meerderheidsbeginsel verleidde minister Donner onlangs zelfs tot een onzalig gedachtenexperiment waarin de sharia democratisch zou kunnen worden ingevoerd.

Maar ook de democratie is een eliteheerschappij, en het is beter om die realiteit te benoemen en er ons voordeel mee te doen. Zonder krachtige elites en levendig leiderschap is zij ten dode opgeschreven. Het is juist de ontkenning van nut en noodzaak van leiderschap die leiders een oncontroleerbare ruimte verschaft. Het mechanisme van de politieke vertegenwoordiging schept altijd nieuwe machten en belangen. De oude regenten kunnen worden afgezet, maar daarvoor zullen nieuwe in de plaats komen die na verloop van tijd weer regenteske neigingen gaan vertonen. Dat is geen reden voor pessimisme en apathie, maar juist voor optimisme en engagement. Want het is telkens weer de moeite waard om de zittende klasse te vervangen door ambitieuze uitdagers. De democratie is juist het stelsel waarin elites en leiderschap zich in de grootste vrijheid kunnen vormen. Zij koestert de aristocratie van het talent. Dat wil zeggen dat zij zo veel mogelijk gewone mensen de kans geeft op basis van eigen verdienste en in eerlijke concurrentie tot de elite van ongewone mensen toe te treden.

De democratie wordt dus niet gekenmerkt door eenheid, maar juist door een productieve verdeeldheid. Op een vloer van politieke en juridische gelijkheid zet zij een ladder van scheppende ongelijkheid. Naast de horizontale scheiding tussen institutionele functies of domeinen (zoals de trias politica, of de scheiding tussen kerk en staat), installeert zij een verticale arbeidsdeling tussen politieke professionals en burgers, die net als de horizontale verdeling een belangentegenstelling en een machtsbalans inhoudt. De politieke macht is dan ook niet het exclusieve bezit van het volk (populisme) of van de politici (elitisme) maar komt tevoorschijn in de kloof, als het product van de vreedzame concurrentie tussen beide actoren in het politieke proces. Die interactie tussen professionals en leken-kiezers is niet zonder botsing en conflict. Terwijl het de functie van politieke leiders is om visie te ontwikkelen en initiatieven te nemen, is het de functie van de democratische massa om hieraan grenzen te stellen. Politici tasten hun grenzen af en kijken ‘hoe ver ze kunnen gaan’, om vervolgens door ‘het volk’ te worden teruggefloten of afgestraft. Het referendum over het Europese grondwettelijk verdrag levert een mooi voorbeeld van dit democratische duw-en-trekwerk.

De democratie zal dus elitistisch zijn, of ze zal niet zijn. Zij schept een verticaal verschil dat een nieuw soort politieke interactie mogelijk maakt. Daarvoor moeten leiderschapsposities wel duidelijker

[p. 954]

worden gemarkeerd, bijvoorbeeld via rechtstreekse verkiezingen. De paradox van het ‘aristocratisch parlementarisme’, zoals de ideeënhistoricus Michael Freund heeft gezegd, is dat men niet iemand is omdat men gekozen wordt, maar dat men gekozen wordt omdat men iemand is. Er is geen noodzakelijke tegenstelling tussen het beginsel van de democratische verkiezing en het psychosociale mechanisme van de zelfaanstelling: de leider die gezag afdwingt via een surplus aan charisma of ‘emotionele energie’. Die ‘bezetenheid’ en die sterke wil zijn juist eigenschappen waardoor leidersfiguren zich onderscheiden van gewone mensen. Daarom zijn leiders vaak moedige personages, die durven in te gaan tegen het gezonde volksgevoel en de waan van de dag.

Een pleidooi voor meer geprofileerd leiderschap is dan ook geen liquidatie, maar juist een verdieping van de vertegenwoordigende democratie. Ook rechtstreeks gekozen gezagsdragers moeten zich niet gaan opwerpen als ‘volksmannen’ of ‘volksvrouwen’ die de diepe volksziel op een unieke manier belichamen. Het paradoxale van de democratie is dat de demos niet bestaat. Anders gezegd: het volk kan zichzelf alleen besturen als het wordt bestuurd.