De Gids. Jaargang 169

[p. 947]

Geerten Meijsing
La reggenza del Carnaro
Fiume: haven van liefde, stad van leven

Ik moet er regelmatig en vaak aan denken. Soms droom ik ervan. Het is mijn vaste voornemen er nog eens een operalibretto over te schrijven. De liederen zijn er al, en ook een strijdkreet die vaak herhaald kan worden door figuranten die de massa moeten verbeelden, een begrip dat voor mij altijd tamelijk abstract is gebleven: Eia, eia alalà! Als aartsanarchist geboren, die geen enkele staatsvorm boven zich kan dulden, verkeer ik in de juiste psychische gesteldheid om in het Fiume van D'Annunzio de Città di vita te zien, een utopie die voor korte tijd in vervulling is gegaan, en waarin op experimentele wijze een soort antimaatschappij is geschapen, rebels, amoreel, op revolutionaire maar vooral artistieke leest geschoeid.

Eerst moet ik altijd het misverstand uit de weg ruimen dat ik dus filofascist ben: Gabriele D'Annunzio heeft weliswaar het decor en de kostuums, de grootse gebaren en de populistische retoriek, kortom het heroïsche theater en de soldateske mystiek in de politiek gebracht, die later door fascisten en nazi's dankbaar gebruikt zouden worden, maar van politiek had hij, evenmin als ik, kaas gegeten, en voor het karretje van Mussolini heeft hij zich nooit laten spannen. Propaganda zou men een uitvinding van D'Annunzio kunnen noemen, als de bolsjewieken en revolutionairen van welke gezindte ook niet altijd hetzelfde middel gebruikt hadden, en niet te vergeten de grote tirannen en zelfs democratische leiders als Pericles. Volk en leger moeten met opruiende woorden en poppenkast in beweging gebracht en ook rustig gehouden worden. D'Annunzio begreep dit als geen ander; het zat hem in het bloed, ook al ontbrak het hem aan een duidelijk gedefinieerde ‘zaak’.

De voorgeschiedenis is nauwelijks kort samen te vatten. Italië was door de geallieerden in de Eerste Wereldoorlog gelokt met de belofte van de irredenta, de gebieden aan de overzijde van de Adriatische Zee, van Trieste, via Istrië tot en met het vroegere koninkrijk Dalmatië en Albanië, die al grotendeels geïtalianiseerd waren. (Overigens maakte het jonge koninkrijk Italië ook aanspraak op Tirol,

[p. 948]

Nice en nog zo wat.) In die oorlog hebben de Italianen flink de klop gekregen van de Oostenrijkers en de Duitsers, vooral in de beroemde slag van Caporetto (najaar 1917). Caporetto is nog steeds synoniem met infame nederlaag en nog steeds een traumatische herinnering voor de Italianen, ook vanwege de legende van het Romeinse decimeren: onder de eigen troepen een slachting aanrichten om de soldaten met terreur op te jagen. Bij de wapenstilstand decreteerde de Amerikaanse president Wilson dat de beloften aan Italië niet ingelost hoefden te worden omdat de Italianen een onbetrouwbaar en leugenachtig volk zouden zijn.

Gabriele D'Annunzio, die vanuit Frankrijk had geagiteerd in de Italiaanse pers om het land bij de oorlog te betrekken, en die zich, reeds op gevorderde leeftijd, bepaald niet onbetuigd had gelaten in de gevechtshandelingen, genoot als dichter, vliegenier en Vate della patria groot aanzien. Tegen zijn zin - hij was moe gevochten, hij zou zich niet lekker voelen, eigenlijk wilde hij nog een tak aan zijn lauwerkrans toevoegen door een solovlucht naar Tokio te maken - werd hij 12 september 1919 aan het hoofd geplaatst van een colonne van 35 vrachtwagens, 186 grenadiers en een twintigtal officieren om in een rode Fiat 501 coupé de stad Fiume binnen te rijden en te bezetten. De Santa Entrata. Onderweg hadden zich tweeënhalfduizend soldaten van het reguliere leger bij de opstandelingen aangesloten.

Het theater kon beginnen: vanaf het balkon van het regeringspaleis hield D'Annunzio voor een opeengepakte menigte de eerste van een bijna dagelijks terugkerende reeks redevoeringen.

Italianen van Fiume! In de krankzinnige en laaghartige wereld van vandaag is Fiume het symbool van de vrijheid. In de krankzinnige en laaghartige wereld van van vandaag is er slechts één zuiver element: Fiume! Is er slechts één enkele waarheid: Fiume! Is er slechts één ware liefde: Fiume! Fiume is een lichtend baken dat blijft schijnen over een abjecte zee van leugens...

Omdat deze voetnoot in de geschiedenis zich op zulke kleine schaal heeft afgespeeld, en maar korte tijd geduurd heeft - van de Heilige September 1919 tot aan de Bloedige Kerst van 1920 - lijkt Fiume, al spoedig uitgeroepen tot de onafhankelijke Reggenza del Carnaro, een overzichtelijk model van een alternatieve staatsvorm. Een staatsvorm waarvoor zelfs een grondwet is uitgevaardigd: de Carta del Carnaro, ontworpen door de aartssyndicalist Alceste De Ambris.

Dit model is echter opgebouwd uit de meest heterogene en con-

[p. 949]

trasterende elementen: een allegaartje van monarchisten en republikeinen, protofascisten en socialisten, anarchisten en aristocraten, intellectuelen, burgers en arbeiders, en vooral soldaten en kunstenaars. Futuristen, schrijvers, kunstenaars en andere gekken, antikapitalisten en vrijheidsstrijders uit de gehele wereld werden door ‘het baken van Fiume’ aangetrokken, door de lokroep van vrijheid van godsdienst en vrije liefde, volledige gelijkstelling tussen de geslachten, basisloon, rechtsbijstand, gezondheidszorg en pensioen gelijkelijk voor iedereen; permissief nudisme en homoseksualiteit, drugsgebruik en doodsverachting. Zaken die ook in die grondwet zo geregeld werden. Een grensoverschrijdende manier van leven, voor elk wat wils, kleurrijk en klankrijk als een operette, en, eerlijk gezegd ook even ridicuul als de lichtste Muze.

Ondertussen was er de politieke werkelijkheid. De geallieerden lieten het aan de regering-Nitti in Rome over om de zaken af te handelen, en die legde rond de stad een blokkade aan. De naar vrijheid en vertier hunkerende bevolking had het werk allang neergelegd. De minimaatschappij draaide uitsluitend op feesten en draaiorgels, parades en blaaskapellen; zij werd gevoed door redevoeringen en bulletins. Het voornaamste wapen tegen het georganiseerde vaderland was het belachelijk te maken. De algemene houding een me-nefregismo - je-m'en-foutisme in het Frans. ‘Me ne frego’ was het motto van de legionairs en de Arditi.

D'Annunzio: ‘Gisteren, toen ik een Ardito zag, donker en droog als zijn dolk, die het wapen van Fiume stond te bestuderen, vroeg ik hem: “Weet je wat dat betekent, Indeficienter?” En hij antwoordde gelijk: “Dat betekent Me ne infischio, signor Comandante.”’ Motto's, emblemen en deviezen, symbolen en vaandels werden door D'Annunzio aan de lopende band geproduceerd.

Als tegenwicht voor de door Wilson gecreëerde Volkerenbond riep de Comandante de Lega van Fiume in het leven, waarin alle door het kapitalisme onderdrukte volken van de wereld verenigd moesten worden, van de ‘ontoombare Sin Feinn in Ierland tot aan de rode vlag die in Egypte de Halve Maan met het Kruis verenigt en de Palestijnen’.

Fiume was de stad waar leven en liefde moesten samenvallen, stad van en voor avant-gardekunstenaars, stad zonder wetten en zonder gezagdragers of handhavers van orde en gezag, stad zonder kerkhoven en zonder banken, een stad waarin de symmetrie van de straten doorbroken moest worden en geen huis op een ander huis mocht lijken. De droom van de toekomst was in veel opzichten een terugkeer naar een voormaatschappelijke wanorde.

[p. 950]

Een van de spreekbuizen van Fiume was het lijfblad van de soldaten, La testa di ferro genaamd, naar de kaalgeschoren koppen van hun stuntvliegers, met niet één maar twee motto's: natuurlijk het bekende ‘Me ne frego’ en ‘Het is nooit te laat om nóg verder te gaan’.

Aan de socialisten vragen wij: 1) zijn jullie bereid om zoals wij Italië te bevrijden van het papendom? 2) ons cultureel erfgoed te verkopen ten gunste van de armen en vooral van het proletariaat van de kunstenaars? 3) radicaal de gerechtshoven, politiemachten, en gevangenissen af te schaffen? Zo niet dan zijn jullie conservatieve, reactionaire, klerikale, gezagsgetrouwe hielenlikkers onder het vernis van jullie rode communisme [...]
Wij zijn jullie revolutie ver voorbij en stellen tegenover jullie kaartdragende, confererende, afgelikte systeem van communicerende vaten ons wonderbaarlijke, anarchistische paradijs van absolute vrijheid, kunst, genialiteit, vooruitgang, heroïek, verbeelding, enthousiasme, vrolijkheid, afwisseling, nieuwheid, snelheid en maximale beleving. [...] Iedereen moet de wil gegeven worden om te denken, te scheppen, te ontwaken, te vernieuwen; en in iedereen moet de wil vernietigd worden om lijdzaam te ondergaan, te behouden en na te apen.

De futurist Marinetti schrijft verder in zijn pamflet Al di là del comunismo (mei 1920):

Dankzij ons zal de tijd aanbreken waarin het leven niet meer louter een leven van dagelijks brood en inspanning is, noch een leven van nietsdoen, maar waarin het leven zelf een kunstwerk wordt. Elkeen zal zijn eigen best mogelijke roman worden. De meest geniale geesten zullen hun best mogelijke gedicht leven. Er zal niet meer gestreden worden om geld of prestige. De mensen zullen wedijveren in lyrische inspiratie, in oorspronkelijkheid, in muzikale elegantie, in verrassing, in blijmoedigheid en flexibele spiritualiteit. We zullen misschien niet een aards paradijs kunnen scheppen, maar de hel van de economie zal opgevrolijkt en gepacificeerd worden door talloze feesten in het teken van de Kunst.

En zo geschiedde, voor korte tijd, in Fiume, onder andere met behulp van cocaïne. Geen wonder dat San Vito (van de sint-vitusdans - op heden een ziekte van bewegingsstoornissen), wiens feestdag valt op 15 juni, de patroonheilige van Fiume was. Men zong, dronk, danste en neukte de hele tijd, overigens net als in het begin van de

[p. 951]

Franse en Russische revoluties, voor de smerige bolsjewieken en de Terreur aan het bewind kwamen.

In de nieuwe grondwet stonden drie beginselen centraal: het leven is mooi en het waard om ernstig en magnifiek geleefd te worden door de nieuwe mens die geheel in vrijheid is herboren; de volkomen mens is degene die elke dag opnieuw zijn eigen deugd bewijst door zijn medemens het geschenk van zijn bestaan te hernieuwen; ook de meest nederige arbeid reikt, als zij goed wordt uitgevoerd, naar de schoonheid en is de wereld een sieraad.

Een dergelijke droom kan niet lang duren. Honger, builenpest en andere besmettelijke ziekten moesten door de Comandante met strenge hand en piraterij bestreden worden. De blokkade werd verscherpt. ‘Wij zijn niemand ongehoorzaam omdat wij de liefde gehoorzamen,’ hield D'Annunzio de menigte voor - de laatste tiran die nog zonder microfoon een groot plein kon bespreken. En: ‘Wij stelen niets want alles behoort ons al.’

Na enige schermutselingen en wat schoten voor de boeg, lost de pantserkruiser Andrea Doria (het zal niet) op tweede kerstdag 1920 een voltreffer in de werkkamer van het regeringspaleis, waar D'Annunzio zich al maanden zat te vervelen en zon op een waardige manier dit avontuur te beëindigen. De held werd licht gewond, maar het zou wel zijn laatste avontuur zijn. Nog een stortvloed van bulletins, een dramatische kranslegging bij de onbegraven doden en 3 januari is hij weg uit de stad: Viva l'amore. Alalà! De laatste zevenentwintig jaar van zijn leven zal hij gevangen maar niet vergeten doorbrengen in zijn eigen mausoleum, het Vittoriale degli Italiani. Daar staat ook de rode Fiat 501 decapotable geparkeerd, in ieder geval een soortgelijk model.

Fiume heette voortaan Rijeka en werd bij het nieuw gevormde Joegoslavië gevoegd. Honderdduizend Italianen trokken weg uit het vroegere Dalmatië. Van de honderdduizenden Italianen die nog achterbleven in Dalmatië en die daar de economie en de cultuur bleven dragen, zijn de laatsten weggejaagd en/of uitgemoord door Tito in 1945. Dat is een ander verhaal.

Ik moet er vaak en veel aan denken. Soms droom ik dat ik in de vrijstaat Fiume leef, van kunst, vrije liefde en cocaïne. Niet te veel volksdansen en massabijeenkomsten voor mij. Niet al te dicht bij de Grote Dichter, want die schijnt behoorlijk uit zijn mond gestonken te hebben. Maar ik ben vast van plan nog eens een opera te schrijven over de Reggenza del Carnaro, een operette, of nee, toch een opera, met een beperkt koor en niet te veel figuranten.