De Gids. Jaargang 169

[p. 910]

Thomas von der Dunk
Van Bildungsbürger tot Bush
De verwording van het democratische ideaal van de verlichting

Het grootste bezwaar tegen de democratie heet Bush. Het feit dat falende minkukels kennelijk niet alleen president kunnen worden, maar ook nog eens kunnen worden herkozen. Ofschoon we, om heel precies te zijn, omtrent dat laatste eigenlijk geen absolute zekerheid bezitten. Want zoals Bush in het jaar 2000 eerst de presidentsnominatie binnen zijn partij min of meer had gekocht, om vervolgens het presidentschap zelf door het blokkeren van hertelling voorbarig te stelen, zo kunnen we er, gezien de stoomtreintijdperkkwaliteit van de stemapparatuur in de cruciale staat Ohio, ook niet geheel van op aan dat hij daar inderdaad de meerderheid heeft gehaald, zoals de officiële uitslag wil. Die uitslag week immers tamelijk ver af van de polls, en de apparatuur was geleverd door een bedrijf dat de Republikeinse verkiezingscampagne meefinancierde. Duidelijk is dat om herhaling in 2008 te voorkomen, in alle stemlokalen vn-waarnemers zullen moeten worden geïnstalleerd.

Maar ook als de uitslag wél klopte, is dat verontrustend: een president die als geen andere ambtsdrager voor hem van de wereld een puinhoop heeft gemaakt, en voortdurend gedemonstreerd heeft dat de complexiteit van de werkelijkheid niet aan hem besteed is, door vrijwel elke internationale ontwikkeling fout te voorspellen. Keer op keer heeft hij zich immers door de ontwikkelingen laten verrassen, zonder dat hij daar iets van lijkt te hebben geleerd - en zonder dat zijn naaste omgeving hem zijn falen kan of durft bij te brengen, uit lafheid, domheid of eigenbelang.

Dit feit stelt direct het ideologische fundament van de democratie als ‘best denkbare bestuursvorm’ ernstig ter discussie, omdat de democratie stoelt op het Verlichtingsidee van de meritocratie. De democratie, met uit hoofde van hun talenten gekozen politici die op basis van volkssoevereiniteit verantwoording schuldig zijn aan de bevolking, moest immers in de plaats komen van de absolutistisch-autocratische monarchie, waarbij het staatshoofd niet dankzij de

[p. 911]

juiste geest, maar dankzij de juiste genen werd geselecteerd, en zich alleen tegenover God verantwoording schuldig wist.

De oneindige stoet van stoethaspels op de troon, die het erfelijke principe de eeuwen voor de Franse Revolutie had opgeleverd, vormde indertijd tegen dat laatste een zeer overtuigend argument. Er was immers geen enkele garantie dat een capabele vorst door een even capabele opgevolgd zou worden, en de toenemende inteelt die voor merkbaar kwaliteitsverlies zorgde, deed in de achttiende eeuw toenemend het besef postvatten dat voor de vervulling van cruciale functies andere selectiecriteria gewenst waren. Nog wie vandaag in het Prado langs de portretten van achtereenvolgens de Spaanse koningen Filips ii, Filips iii, Filips iv en Karel ii loopt, wordt op zo'n indringende fysieke wijze met genetische degeneratie geconfronteerd, dat hij zich direct realiseert hoezeer de staatkundige toekomst van Spanje verstandige staatslieden toen grijze haren moet hebben bezorgd. Eens te meer, daar incapabele vorsten regelmatig weigerden bijtijds uit zichzelf het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen, en de bevrijdende koningsmoord in ieder geval in de beschaafdere delen van Europa inmiddels in strijd met de christelijke moraal werd geacht.

De klachten over vorstelijke onwetendheid en onbenulligheid waren tijdens het ancien régime legio - mede met het oog op hun publieke geldverkwisting en particuliere tijdsbesteding. August de Sterke, keurvorst van Saksen en koning van Polen, was er, aldus het lapidaire oordeel van tijdgenoot Frederik de Grote, nu eenmaal ‘meer voor de genoegens dan voor het werk’. Dat de ploeterende Saksische onderdaan nadien over Augusts opvolger vernemen moest dat deze direct begon te gapen, wanneer men het waagde in zijn bijzijn over staatszaken te spreken, en pas weer opleefde zodra het gesprek opnieuw op de komende jachtpartij kwam, droeg tot het aanzien van de vorstelijke familie Wettin evenmin bij. En dat het van de toenmalige keurprins - die de jaren waarin oppassende burgerzonen ijverig de tafel van drie en de hoofdsteden van Europa onder de knie probeerden te krijgen, kennelijk eveneens van school gespijbeld had - heette dat hij helemaal níéts wist, deed toen wel de rest. De Engelse gezant berichtte in 1745 namelijk dat hij zelfs niet eens wist dat Engeland een eiland was, en een schokkender mededeling had deze zijn superieuren vast niet kunnen doen. Maar een vorst herkende men nu eenmaal niet aan zijn ijver of verstand. En hoe vaak viel niet ook onze eigen stadhouder Willem v ongeïnteresseerd boven de staatsstukken in slaap?

Het sprak derhalve bijna vanzelf dat in een samenleving waarin

[p. 912]

als gevolg van de - met een afnemende betekenis van grondbezit gepaard gaande - opkomst van het kapitalisme de betekenis van de belasting betalende burgerij gestaag toenam, de oude monarchie steeds meer als een anachronistische anomalie moest worden ervaren. Anders dan de macht van de adel, die op dat vererfbaar grondbezit en dus niet zozeer op persoonlijk kunnen stoelde, leefde de burgerij van handel en nijverheid. Waar ook de domste edelman ermee kon volstaan de reguliere afdrachten van zijn pachters te innen, moest een burger inventiever zijn om zijn zaak draaiende te houden: hij moest aan het werk.

Het vermogen daartoe was afhankelijk van wat hij zelf aan kwaliteiten meebracht: de burger was maatschappelijk niet wat hij van anderen geërfd had, maar wat hij zelf kon. Dat hij, naarmate het steeds meer zíjn in het zweet des aanziens verdiende centen waren waarmee de staat nutte of onnutte dingen deed, vervolgens ook staatsambten voortaan graag vervuld zag door mensen die iets wisten en iets konden, sprak vanzelf. En wie konden die keuze beter maken dan de steeds beter geschoolde burgers zelf, door de beste uit hun midden te kiezen - in plaats van passief te wachten welk tot regeren voorbestemd schepsel er op een goed moment nu weer uit de buik der koningin opdook?

Vandaar de opkomst van het parlementarisme in de negentiende eeuw, dat met zijn systeem van regelmatige verkiezingen bovendien de mogelijkheid bood om, mochten de als besten geselecteerden toch niet de besten blijken, deze zonder naar gifbeker of guillotine te grijpen naar huis te sturen. In de negentiende eeuw lijkt dit systeem in dat opzicht ook heel redelijk te hebben gefunctioneerd. Maar vandaag lijkt dat anders; zo konden de verontrustende mededelingen van zo-even inzake het vorstelijke gaap- en slaappatroon ruim twee eeuwen later bij de Amerikaanse president Reagan moeiteloos worden herhaald. En ook het hart van Bush lijkt meer bij de koeien op zijn ranch dan bij de dossiers op zijn bureau te liggen. Veel kennis van de inhoud daarvan heeft hij in elk geval niet opgedaan.

Wat, zo luidt dus de vraag, ging er mis? Zozeer mis, dat nu evenzeer als in de nadagen van het ancien régime regelmatig de domheid regeert en daarmee het democratische Verlichtingsideaal zo zichtbaar discrediteert? Hier hebben we uiteraard te maken met een zeer ingewikkeld verwordingsproces. Een belangrijke factor is dat de uitbreiding van het kiesrecht aanvankelijk, onder invloed van het negentiende-eeuwse Bildungsbürgertum, nog gepaard ging met een algemeen streven tot ‘verheffing van het volk’. Zo zag de sociaaldemocratie rond 1900 voor zichzelf niet alleen een emanciperende

[p. 913]

taak weggelegd, maar ook een rol die wij nu als in hoge mate betuttelend zouden ervaren, teneinde duidelijk te maken dat proletariërs geen proleten hoeven te zijn. Vensters in de woningbouwblokken van de Amsterdamse School zo hoog aanbrengen dat de bewoners niet alsmaar naar buiten zouden staren en dus hun uren nuttiger zouden besteden - dat soort dingen.

Daarin is echter gaandeweg de klad gekomen naarmate enerzijds de toen nog algemene canon van levenskwaliteitsnormen verbleekte en anderzijds de gigantisch toegenomen welvaart in het Westen de bevolking de mogelijkheid verschafte om zich van die betutteling steeds minder aan te trekken. Was vroeger helder wat de klassieken waren die iedereen moest kennen, in samenhang met het geleidelijk verbleken van oude standsverschillen in een ideologisch toenemend egalitaire samenleving werd alles evenveel waard, en iedereen zijn eigen norm. Wie ben jij, om te bepalen dat Mozart grotere muziek maakte dan André Hazes?

De jaren-zestigangst om voor elitair versleten te worden, werd vervolgens opgevolgd door de jaren-tachtigangst om voor niet-flitsend versleten te worden. De commercialisering van het vrijheids-ideaal in de hedendaagse vermaaksindustrie - goed is wat veel verdient - leidde er steeds meer toe dat de smaak van de massa de doorslag geeft: waarom moeilijk doen als het ook makkelijk kan? Het opmerkelijke is daarbij dat het in Nederland juist de klassieke burgerijpartij is, de vvd, die daarbij vooropliep, en net als de gezondverstandkrant ondanks haar lippendienst aan Het Gymnasium met haar volkse ongeletterdheid koketteerde: met Geertsema, die zei dat hij literatuur maar tijdverkwisting vond, met Wiegel, die ‘natuurlijk’ geen interesse voor kunst had, met Nijpels die als lievelingslectuur strips, en met Zalm die als lievelingshobby de flipperkast opgaf. Bolkestein stond in zijn eigen partij intellectueel vrij alleen.

In combinatie met de hedendaagse aanbidding van de manager leidt dit ertoe dat (vak)kennis overbodig en soms zelfs verdacht is geworden - en dat niet de beste, maar de domste snel in aanzien staat. Iedereen kan immers eigenlijk alles, en als dat niet zo is, dan zijn de normen te streng. Niets is bedreigender voor het ego van de onwetenden dan iemand die al wel iets weet. Kijk naar tv-programma's als Big Brother: je kunt niets en je weet niets, maar je bent desondanks toch even wereldberoemd en dat is je democratische recht. De welvaart houdt grote delen van de bevolking in een roes van maatschappelijke onnozelheid, omdat onze economie steeds meer op de vrijetijdsindustrie drijft. Dat beïnvloedt onvermijdelijk ook het politieke bedrijf, dat via de media in de strijd om de tijd van

[p. 914]

de kiezer alleen met trivia, hypes en soundbites de aandacht weet vast te houden. ‘Leukjes’, zo noemde mijn leraar natuurkunde dat vroeger al.

In twee westerse landen is dit verdommingsproces vermoedelijk het verst voortgeschreden, en reproduceert het zich ook bij de stembus - niet toevallig in twee in dat opzicht verwante landen met de meest egalitaire, anti-intellectuele politieke cultuur: Nederland en Amerika. Alleen daar zijn sommige mensen ‘van aanzien’ er openlijk trots op dat ze van niets weten en toch meetellen - zoals onze nationale horecazwendelfamilie Van der Valk. Dat zou in pakweg Frankrijk of Duitsland ondenkbaar zijn. Daar zorgen ook van huis uit ongeletterde nieuwkomers binnen de elite er snel voor dat ze op meer kennis en geestelijke beschaving kunnen bogen dan het onder de knie hebben van enkel de tafel van drie.