De Gids. Jaargang 169

[p. 907]

Meindert Fennema
Bezwaar tegen de democratie?

Democratie is een bestuursstelsel dat alleen goed kan werken als burgers goden zouden zijn. Zoiets moet Rousseau geschreven hebben. Maar burgers zijn geen goden en daarom was Rousseau voor een republikeins bestuurssysteem waarin burgers wel wat te zeggen hadden, maar waarin die zeggenschap slechts onder zeer specifieke voorwaarden mocht worden uitgeoefend. Rousseau wilde ervoor zorgen dat de burgers in het besluitvormingsproces niet verleid zouden worden om een leider te volgen of om samen te spannen tegen de algemene wil. Burgers moesten zich in het politieke besluitvormingsproces losmaken van hun eigen specifieke maatschappelijke positie, en zich op het abstracte standpunt van het algemeen belang stellen.

De hedendaagse filosoof John Rawls eist van de burgers in een democratie hetzelfde en hij noemt dat ‘de sluier van onwetendheid’. Bij de besluitvorming moet iedere burger ervan uitgaan dat hij niet weet of hij man of vrouw is, arm of rijk, Fries of Marokkaan, student of hoogleraar. Op die basis zal hij de uitkomsten van een te nemen besluit moeten beoordelen en er zo voor zorgen dat die uitkomsten niet steeds uitvallen in het voordeel van de sterkste en best georganiseerde partij. Een onmogelijke eis, die praktischer ingestelde filosofen hebben laten vallen. Zo meent de Franse filosoof (en tegenstander van Rousseau) Condorcet dat niet een teveel aan deliberatie, maar juist een gebrek daaraan de achilleshiel van de democratische besluitvorming is. Juist in een democratisch debat komen de redelijke voorstellen bovendrijven en worden onredelijke voorstellen ontmaskerd en afgewezen. Maar dat democratische debat moet wél goed georganiseerd worden, want anders voert de onredelijkheid alsnog de boventoon. Een dergelijke opvatting vinden wij terug in de promotierituelen van de Universiteit van Amsterdam, waar de promovendus aan het eind van de verdediging de hoogleraren bedankt voor hun ‘zo heuselijk naar voren gebrachte bedenkingen’, waardoor ‘een geregelde gedachtewisseling’ mogelijk was.

[p. 908]

Een democratisch debat is dus gemakkelijk te ontregelen en kan door demagogen misbruikt worden om goedgelovige burgers zand in de ogen te strooien. Condorcet was zich daarvan zo sterk bewust dat hij er in 1781 een toneelstuk over geschreven heeft met twee hoofdpersonen: Philodemos (vriend van het volk) en Demogoras (volksmenner). In het stuk, met als titel De echte en de valse vrienden van het volk, neemt Philodemos alleen maar deel aan het publieke debat om het volk van oprechte en hoogstaande adviezen te dienen. Hij is geheel belangeloos en haat onrecht. Demagoras, de welsprekende, is een meester van de retorica. ‘Hij applaudisseert als het volk onrecht begaat, verdedigt volksgerichten, praat de man in de straat naar de mond en bedriegt het volk door heimelijk zijn eigen belangen na te streven.’ Demagoras heeft een keur van redenaars tot zijn beschikking die hij heeft omgekocht. ‘La seule vue de son cortège fait frémir les bons citoyens.’

Vanaf haar geboorte heeft de democratie dus geleden onder de angst voor de heerschappij van het eigenbelang en de domheid. Dat eigenbelang zou er bij de burgers toe kunnen leiden dat zij besluiten nemen die wel hun eigen belang dienen maar niet het algemeen belang. In de tegenwoordige discussie vinden we die angst terug in de discussie over het nimby (Not in My Backyard)-gedrag van burgers. Die kritiek horen we overigens vooral vanuit het openbaar bestuur. In de kritiek op het populisme klinkt de gedachte door dat ‘demagogen’ de burgers zouden kunnen verleiden om besluiten te nemen die tegen het algemeen belang in gaan en die, ongemerkt, het belang van de populistische leiders dienen. Zowel over Pim Fortuyn als over Hugo Chavez worden zulke klachten geuit. Het opvallende daarbij is natuurlijk dat die klachten altijd komen van politieke tegenstanders.

Komen wij ooit af van domme burgers en valse leiders? De oude democraten dachten van wel. Beter onderwijs en de uitoefening van het burgerschap zou van bekrompen en domme onderdanen weldenkende burgers maken, die steeds meer zicht op het algemeen belang zouden krijgen. Ik geloof er niets van. Beter onderwijs heeft burgers weerbaarder gemaakt, minder geneigd om gezagsdragers op hun woord te geloven. Maar ook assertiever en dus geneigd om hun eigenbelang voorop te stellen. Het algemeen belang wordt, zo lijkt het wel, alleen nog maar gezien in termen van het verdedigen van de eigenwaarde als ‘westerse cultuur’. Buiten dat wordt het algemeen belang met de opgeheven middelvinger nagewezen. De maatschap-

[p. 909]

pelijke democratisering heeft de politieke democratie ondergraven. De moderne burger lijkt uit naam van zijn democratische rechten zijn democratische plichten te verzaken.

Maar of dat nu de democratie als bestuursvorm kan worden aangerekend is natuurlijk de vraag. En ook kan men zich afvragen of het vroeger zoveel beter was. De democratie heeft veel bereikt, maar met het menselijk tekort heeft ze niet af kunnen rekenen.