De Gids. Jaargang 169

[p. 528]

Dirk van Delft
Een venster uit de Kaukasus

In mijn Van Waarde-museum zou ik het proefschrift plaatsen van Helma van den Berg (1965-2003). Dat heeft als titel A Grammar of Hunzib (with texts and lexicon) en is op 25 januari 1995 verdedigd aan de Universiteit Leiden. Mooi vormgegeven is het niet en de $142,95 die het boek als deel 1 van de lincom Studies in Caucasian Linguistics moet kosten (xvi + 366 blz.) verraadt een beperkte oplage. Het is de inhoud die mij aanspreekt, en de mentaliteit van de onderzoekster.

Helma van den Berg maakte een taalkundige beschrijving van het Hunzib, een minitaal met tweeduizend sprekers die leven in het hooggebergte van de oostelijke Kaukasus. Toen zij in 1990 de afdeling Dagestan van de Academie van Wetenschappen van de Russische Federatie liet weten veldwerk te willen doen in drie geïsoleerde bergdorpen, was de reactie beleefd én onthutst. Het zuidwesten van Dagestan was ruig gebied met nauwelijks elektriciteit en zonder elementaire hygiëne. Er viel twee meter neerslag per jaar, bij slecht weer spoelden de wegen weg en de lokale helikopter stond zonder benzine. Zoveel ontberingen - dat kon je een jonge westerse vrouw niet aandoen.

Maar Helma van den Berg zette door. Ze reisde naar het dorp Hunzib, zette sprookjes en vertellingen op de band, en afgezien van het schapenhoofd dat ze bij een ontbijt kreeg wist ze zich prima te handhaven. Het taalkundige millimeterwerk resulteerde in een grammatica, een corpus aan teksten en een lexicon van tweeduizend woorden. Het Hunzib mag als bedreigde taal in de nabije toekomst het loodje leggen, het proefschrift heeft de taal voor het nageslacht gered.

[p. 529]

Waarom zou een taalwetenschapper uit Leiden een minitaal in de Kaukasus beschrijven? En waarom zouden wij dat betalen?

Om met de eerste vraag te beginnen: de Leidse universiteit is gespecialiseerd in ‘rare’ talen. Hoogleraren als Frits Kortlandt, Robert Beekes, Alexander Lubotsky, George van Driem en Willem Adelaar hebben de vergelijkende taalwetenschap in Leiden tot grote hoogte gevoerd. Toen Lubotsky in 1976 als Moskouse student taalkunde eindelijk met zijn ouders het land uit mocht, kende hij, ook al onderhield Rusland nauwelijks contacten met het buitenland, de faam van Leiden als plaats voor de studie van talen als het Balto-Slavisch, Indo-Iraans, Germaans, Armeens, Quechua, Limbu en Keltisch. Van de oertaal achter de Indo-Europese familie, die in latere talen doorschemert via leenwoorden, stelt Lubotsky een etymologisch woordenboek samen - een project van tientallen jaren.

Ook de Kaukasische talen, waaronder het Georgisch, het Tsjetsjeens en het Hunzib, vormen een zelfstandige taalfamilie (net als de Afro-Aziatische talen, de Amerindische talen of de Eskimotalen). Linguïstisch is de Kaukasus een lappendeken, ieder dal zijn eigen taal. Weinig van die talen worden ook geschreven en door de overheersende positie van het Russisch en het Avaars lopen ze gevaar uit te sterven. En iedere taal heeft eigenaardigheden die zich niets aantrekken van de theoretische taalkunde en waarvan de kennis ons helpt de ontwikkeling van talen gedurende de afgelopen tienduizend jaar in kaart te brengen. Zo is in de jaren zeventig het Hixkaryana ontdekt, een indianentaal in het Amazonegebied met vijfhonderd sprekers. Het is voorzover bekend een van de zeer weinige talen met zinnen die het lijdend voorwerp vooraan plaatsen.

De taalkundige die veldwerk doet legt meer vast dan de taal alleen. Rituelen, goden, verhalen over de geschiedenis van de kosmos, mondelinge overleveringen, eschatologie: iedere taal is een venster op de wereld. Met het verdwijnen van een taal verdwijnt tegelijk de cultuur waarvoor die taal als voertuig diende. Van de tweehonderdvijftig aboriginaltalen in Australië zijn de meeste uitgestorven en ook de resterende zullen het waarschijnlijk niet redden - talen waarin een schat aan kennis over de geschiedenis van dat continent en zijn bewoners ligt opgeslagen. Taaldood is op zichzelf een natuurlijk proces. Al millennia sterven er talen uit en vormen zich

[p. 530]

nieuwe. Het probleem is dat van de vijf- à zesduizend talen die de wereld telt nog geen tiende fatsoenlijk is beschreven. En dat naar verwachting de globalisering binnen een eeuw 90 procent van alle talen zal hebben weggevaagd.

Helma van den Bergs beschrijving van het Hunzib is geen geïsoleerd curiosum maar heeft wetenschappelijke waarde. Die waarde ontleent ze aan de positie van het Hunzib in het geheel van talen. Je mag trots zijn op een universiteit die onderzoekers naar alle uithoeken van de wereld stuurt om onbekende en in de regel bedreigde talen én de culturen die ze dragen te beschrijven. Studies als vergelijkende taalwetenschap bepalen mede het gezicht van de Leidse universiteit. Niettemin dreigden die ‘kleine letteren’, zoals Frits Staal ze doopte, in het bezuinigingsgeweld van de jaren tachtig ten onder te gaan. Er kwam een ‘kordon van Staal’, dat tien jaar bescherming bood maar waarin inmiddels grote gaten zijn gevallen. Het zou de universiteiten sieren als ze kleine opleidingen met evident wetenschappelijk bestaansrecht de ruimte bieden, in plaats van ze af te rekenen op praktisch nut en valorisatie.

Universiteiten zijn er om talentvolle onderzoekers hun wetenschappelijke nieuwsgierigheid te laten botvieren. Er is zoveel meer nut dan praktisch nut. Wetenschap maakt deel uit van de menselijke cultuur, mensen willen weten hoe de dingen in elkaar steken. Om het even of het de oorsprong van het heelal betreft of de oorsprong van taal. Kunnen we wat met die kennis? Om te overleven hoeven we niet te weten hoe een supernova werkt of hoe een klemtoon in een Eskimotaal werkt. Toch verrijkt die kennis ons leven. Laat de onderzoekers zelf uitmaken wat het onderzoeken waard is. Goede wetenschap stuurt zichzelf, zonder zich iets gelegen te laten liggen aan maatschappelijke thema's en prioriteiten. En steeds blijkt dat die houding vroeg of laat kennis oplevert waar de samenleving ook in materieel opzicht zijn voordeel mee kan doen.

Van de Britse wiskundige Godfrey Hardy (1877-1947) is de uitspraak dat, mocht zijn geliefde getaltheorie alsnog toepassing vinden, hij zich in zijn graf zou omdraaien. Hardy vond dat de zuivere wiskunde alleen naar zichzelf moest luisteren. Hendrik Lenstra, een van Nederlands grootste wiskundigen, is het daar hartgrondig mee eens. Toch liggen resultaten die Lenstra op getaltheoretisch vlak

[p. 531]

boekte ten grondslag aan cryptografische toepassingen die breed toepassing vinden, van het veilig versturen van militaire geheimen tot veilig elektronisch bankieren. Hardy moest eens weten. Maar ook: de architecten van ons wetenschapsbeleid moesten eens weten.

Lenstra's onderzoek naar ‘nutteloze’ perfecte getallen - getallen waarvan de som der delers gelijk is aan het getal zelf (zoals 6 = 1 + 2 + 3 of 28 = 1 + 2 + 4 + 7 + 14) - staat wiskundig gesproken op dezelfde pagina als zijn onderzoek dat tot cryptografische toepassingen heeft geleid. En die bladzijde staat weer in hetzelfde boek als waarin de grammatica van het Hunzib een plek heeft gevonden. Lenstra doet wiskunde waarvan zijn binnenste hem zegt dat hij het moet doen. Helma van den Berg beschouwde het onderzoek naar Kaukasische talen als haar levensopdracht. Een samenleving die zich niet tekort wil doen heeft geld over voor zuiver onderzoek.

Op 11 november 2003 is Helma van den Berg tijdens veldwerk in Dagestan plotseling aan een hartstilstand overleden. Een zwaar verlies. Kort tevoren had de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek nwo haar een vidi-beurs toegekend om in Leiden een eigen onderzoeksgroep op het gebied van de Kaukasische talen van de grond te tillen. Helma van den Berg had een roerig stukje van de wereld uitgekozen en was bereid voor haar onderzoek grote offers te brengen. Door die gedrevenheid groeide ze uit tot een internationale autoriteit op haar vakgebied, door collega's gewaardeerd om haar inzet en haar warme persoonlijkheid. A Grammar of Hunzib (with texts and lexicon) staat voor een visie op wetenschap die ik het behouden waard vind.