De Gids. Jaargang 169

[p. 523]

Jan Pen
Een jongensdroom

Bij het ontwerpen van het Museum van de Toekomst heb ik mij laten leiden door de gedachten van Teyler. Hij wilde tonen waar we trots op kunnen zijn en tegelijkertijd hield hij het oog gericht op de vooruitgang en die werd ondersteund door wetenschappelijk onderzoek. Daar ben ik het mee eens. Het enige wat vooruitgaat in de wereld brengt de wetenschap. Dat is een collectief proces. De kunst daarentegen gaat niet vooruit. Bach is nooit overtroffen, integendeel. Rembrandt was beter dan Karel Appel (maar ik hou meer van de laatste en de Nachtwacht laat me koud). Mijn museum, dat gebouwd zal worden aan de oude zeedijk van De Lemmer naar Tacozijl - waar het stoomgemaal staat dat in zijn tijd modern was -, geeft uitzicht op de Zuiderzee zoals die er in mijn jeugd uitzag. Het IJsselmeer heeft een nieuwe naam, maar is niet veel veranderd. De weg naar Tacozijl wel; want die is op mooie dagen overvol met auto's. Omdat ik de rust wil herstellen, mogen er geen auto's de Tacozijlsterweg op. Trouwens, in mijn beloofde land is de automobiel zeldzaam geworden. Zozeer, dat er nog een t-Ford in het museum staat; kinderen zien het vreemde voertuig en vragen: ‘Hebben jullie grootouders daar echt in gereden?’ Misschien staat er ook een vliegtuig - ook dat is een prachtige uitvinding, om trots op te zijn, maar er zijn er te veel. Schiphol is Nederlands grootste milieubederver. In het Museum van de Toekomst staat er nog eentje; deze manier van transport is dan achterhaald.

Toen ik zestien jaar was kreeg ik mijn eerste rijwiel. Een bekende jongensdroom: ik rijd op mijn nieuwe verjaarscadeau tegen de zeedijk op, richting Kuinre, en ga bij de Kuinderse dam (vijfhonderd

[p. 524]

meter van ons huis) steil omhoog en schiet dan de lucht in. Krachtig op de trappers en vooruit maar. Ik laat het Lemster Hop onder mij en trap, op geringe hoogte (want ik heb hoogtevrees), boven de Zuiderzee en zo met een boog terug naar huis. Deze luchtfiets moet nog worden uitgevonden. Er is een apparaat voor nodig dat de zwaartekracht overwint. Er bestaat dus geen ontwerp dat kan worden afgebeeld, maar dat is niet erg. In de eerste ruimte van het museum hangt een enorme foto tegen de muur, waar boven het water op de luchtfiets wordt gereden. Afgebeeld zijn twee personen; links zit Jan Pen en op de damesfiets rechts een meisje met rood haar waar hij in 1948 mee getrouwd is. Dit is beschreven in een artikel in Hollands Maandblad 2004, nr. 10. In De Lemmer.

De afdruk is vijf meter lang en twee meter hoog, uitgevoerd in zwart-wit. Daarmee is de toekomst afgebeeld en kan de rest van het museum worden gewijd aan een paar dingen waar ik nu trots op ben. Trots in die zin dat ik ze graag in huis heb, er met plezier naar kijk en af en toe denk: ik leef in een mooie tijd.

Het gaat vooral om schilderijen. Daarvoor moet wat geld worden uitgegeven - tot nu toe zijn alleen de bouwkosten in rekening gebracht, inclusief het honorarium van de architect (ik had gedacht aan Wiek Röling). Wij schaffen een rijtje werken aan van Mark Rothko - die zijn duur, maar we hoeven er maar een stuk of zeven, omdat ze veel op elkaar lijken (al zijn ze telkens weer anders). Er hangt ook een Constant (zo'n grote) en in een aparte zaal werken van Jaap Nanninga (1904-1962). Printemps (1959), olieverf op doek, en Jungle Flowers (1960), eveneens olieverf op doek. Deze stukken bevinden zich in particuliere collecties en we zullen er waarschijnlijk niet de hand op kunnen leggen; maar dat geeft niks want het museum bestaat alleen in de verbeelding. In een intiem klein zaaltje hangen vier portretten van Thijs Röling: twee jongens van een jaar of vijftien (en face), een vrouw (en profil), dat is de moeder, en een man, in toga, die op mij lijkt toen ik vijfenzestig werd. Dit was het traditionele afscheidscadeau voor hoogleraren die met pensioen gingen. Het hangt in het hoofdgebouw van de Rijksuniversiteit Groningen, in de kamer van de Economische Faculteit. De andere drie schilderijen hangen in het pand Kerklaan 21 te Haren, een vrij-

[p. 525]

staande villa. Verder is het een bonte verzameling. Het criterium voor hangen of niet hangen is het oordeel van de curator en dat ben ikzelf. Het helpt ook om te vragen: staat de kunstenaar in Scheen? Welnu, op p. 164 van deel ii van zijn Lexicon van de Nederlandse Beeldende Kunst wordt iemand beschreven als een ‘late epigoon van Cobra’. ‘Hij gebruikt nogal wat modder en zand. Hij schildert op kranten’. Omdat hij geboren is in De Lemmer op 15-2-1921 kan ik vermoeden dat ik het zelf ben en dat is ook zo. Hoe Pieter Scheen aan deze wetenswaardigheden is gekomen weet ik niet meer. Toch rijst hier een probleem. Deze late epigoon heeft een enorme productie. Dat zit vooral in die kranten. Het Parool, de Volkskrant, Het Harener Weekblad worden op alle weekdagen bezorgd en veel van die exemplaren gaan het atelier in. Daar worden ze in een witte waterverf gezet (vroeger latex, nu acryl), en dan nog eens - nacht laten liggen en vervolgens worden er schilderijen op gezet. Met titels zoals Twee bootjes op zee, Gerold met de roller (want die heb ik ook in huis) en Twee koppen. Vooral dit laatste is een telkens terugkerend thema. Met de viltstift getekend, opnieuw in de acryl gezet (waarbij de oplossing verdund wordt met afwasmiddel - dat gaat schuimen) en voorzien van een handtekening als het klaar is. Het bijzondere van deze amateuristische kunstbeoefening zit in de getallen. Ik heb een output van gemiddeld één per dag. Dat geeft over een periode van dertig jaar (de eerste exemplaren zijn van 1950, maar die zijn op triplex, met een houten lijst, en manshoog) een hoeveelheid van dertigmaal driehonderd, een kleine tienduizend stuks. Dat is een omvangrijk oeuvre. Gelukkig hoeft niet de hele boel te worden opgehangen - alleen die exemplaren die de beschouwer het gevoel geven: ‘Zo moet dat! Dat is van waarde!’ Aangezien Pieter Scheen ook nog vermeldt dat de schilder ‘amateur’ is en van zijn vak econoom, rijst de vraag: wat is de waarde van zijn werken? De econoom kijkt in zijn leerboeken en weet dat hij onderscheid moet maken tussen de gebruikswaarde (die onbekend is - niemand kan in het hoofd van het subject kijken) en de ruilwaarde. Dat is de prijs op de markt; maar voor al deze materiële zaken, zoals oude kranten, bestaat geen markt. Ik heb ze, vanaf 1948 toen ik mijn eerste paneel beschilderde (het staat nog op zolder aan de Kerklaan 21 in Haren) tot nu, nooit een prijs gevraagd. Alles is weggegeven - aan vrienden en bekenden,

[p. 526]

sommige bezoekers kregen iets opgedrongen en gaven het weg, misschien heeft wel eens iemand het kunstwerk in de struiken gegooid, op weg naar het station. Maar het meeste is bewaard. Dat kan ik bewijzen, want ik vraag nogal eens om een foto van het schilderij als het is opgehangen. Die foto's laten bijvoorbeeld zien hoe Twee koppen 1998 ergens boven een bank hangt in een woonkamer. Soms staat de nieuwe eigenaar erbij en kijkt mij aan, net als portretten, want die zijn en face en kijken terug. Deze jongensdroom is werkelijkheid geworden.

In het museum hangen ze ook; een stuk of tien is wel genoeg. Ik zal ze wel na een paar weken laten wisselen. De eigenaren willen ze best afstaan voor een tijdje. Het is niet moeilijk om deze mensen op te sporen. Sommigen ken ik, alleen hier in Haren wonen er een stuk of twintig. Onder wie nogal wat verpleegsters, want ik ben een tijdje mantelzorger geweest voor iemand die in een rusthuis lag (De Westerholm). En zelf heb ik in 2003 een tijdje in een revalidatiecentrum vertoefd; daar hebben de zusters menig exemplaar mee naar huis genomen (ze werden van huis aangevoerd, waar ze op een stapel lagen). Ook nu ligt er een stapeltje kranten in mijn atelier - er is er een bij, die is pikzwart met concentrische rechthoeken. De waarde ligt niet in de gebruikswaarde, maar in het genoegen dat de kunstenaar schept in zijn scheppende arbeid. Zie hierover Hans Abbing, Why Are Artists Poor? (academisch proefschrift Rotterdam, 2002). De reden is dat zij zichzelf subsidiëren, door een nevenbetrekking. In zijn geval: hij was medewerker aan de Erasmus Universiteit. In mijn geval: ik heb een riant pensioen. Nu ben ik helemaal niet van plan om de exemplaren terug te halen. Ze zijn over de hele wereld verspreid; er zijn exemplaren in Amerika en in Israël. Het Jan Pen Museum is een fictie. En het is zo fictief omdat de grote doorbraak in de natuurkunde (een van de terreinen die Teyler noemde) er nog niet is. De luchtfiets berust op een truc die de zwaartekracht neutraliseert. Alles wat nu nog gewoon op de grond staat kan dan gewichtloos worden gemaakt. De fietsen gaan zweven, en de auto's. Het wordt druk in de lucht. Maar er is wel wat voor nodig. Want de zwaartekracht, zeggen deskundigen, is een van de Grote Raadsels van de wetenschap. Er is een nieuwe Einstein voor nodig om dit Raadsel te doorgronden. Als dat gebeurd is komen er misschien

[p. 527]

technische toepassingen. Ook dat is helemaal in de geest van Teyler: hij noemde in zijn testament zelf de natuurkunde als een van de taken die aandacht verdienen; in zijn tijd was de zwaartekracht nog iets waar deze mensen over nadachten. Het zal wel een nieuwe tak van dienst worden als een nieuwe Einstein zijn E=mc² heeft bedacht. Het is trouwens ook niet waarschijnlijk dat het rijwiel dan het eerst aan de beurt is. De actuele vorm van het rijwiel is trouwens perfect. Daarom moeten in het Jan Pen Museum zeker twee exemplaren worden opgenomen - een damesfiets en een herenfiets. Om trots op te zijn.