De Gids. Jaargang 169

[p. 493]

Ileen Montijn
Talig land of: Kruispunt van talen

In Ellecom, vakantiedorp van hoge beuken en statige lanen, waren we op werkweek: gymnasiumklas vijf alfa van een school in een naburige provinciestad. Het was mooi weer, wij waren jong en vrolijk, en de populaire Sammy had niet alleen een gitaar bij zich, maar ook een standaardje van ijzerdraad voor zijn mondharmonica. Hij zong en speelde Bob Dylan. Het was het jaar van Nashville Skyline.

Onze leraar Engels, mijnheer N., had die week een speciale les voor ons. Hij liet ons kennismaken met Engelse dichters uit de tijd van Elizabeth i. Go, and catch a falling star/ Get with child a mandrake root... zo lazen wij. Hè wat? Maar N. legde het uit, en we begrepen het wel. Ik herinner mij levendig het inzicht in die mandrake root: een alruinwortel, een wortelmannetje, natuurlijk! Het gedicht, van John Donne (1572-1631), ging over de trouweloosheid van vrouwen. Die gesloten, bitse mijnheer N. bleek van gevoelens te weten, ja, misschien zelfs geroerd te zijn. We lazen ook over een coy mistress en een luit die voor het laatst, vergeefs, zou spelen: My lute, be still, for I have done. Hoeveel poëzie kan een mens verstouwen op een enkele middag? Since there's no help, come, let us kiss, and part. Geholpen door mijnheer N. lazen we behalve Donne nog Andrew Marvell, sir Thomas Wyatt, Michael Drayton. Ik kan sindsdien geen oude Engelse gedichten lezen - daarvóór had ik het nooit geprobeerd - zonder aan die monumentale ervaring in Ellecom te worden herinnerd.

Het lag aan een bijzondere leraar, dat is duidelijk, maar het lag ook aan het Nederlandse schoolsysteem. Zouden op een Frans of een Duits gymnasium veel leraren met hun klas als extraatje de Elizabethan Poets hebben behandeld, in het Engels? Nu, misschien ook

[p. 494]

wel, maar dan hadden die leerlingen vast niet ook nog, zoals wij, Duits en Frans en Grieks en Latijn, en Nederlands natuurlijk, in hun lesprogramma, alles vele uren per week. Hebreeuws was facultatief. Veel meer dan de helft van alle lessen op gymnasium alfa werd aan talen besteed, heel eenzijdig natuurlijk, we hadden amper exacte vakken, maar het was tegelijk uniek, en beschavend.

Dit land is altijd een kruispunt van talen geweest. Een ‘talige’ cultuur, waarin de elite vanouds niet alleen Engels, maar ook Frans en Duits door haar spreektaal vlocht. Waar dames een groot uitgevallen hoed encombrant vonden, en speechende heren kwamen tot des Pudels Kern. Dat was een beetje aanstellerij natuurlijk, maar het getuigde ook van - ik zou haast zeggen: Weltoffenheit, en een besef dat wij hier maar een klein eilandje vormen, omringd door andere talen, grotere culturen. Van die grote buren leenden we woorden en citaten - sterker nog, zonder iets van Goethe en iets van Molière te hebben gelezen kwam niemand van de middelbare school af - zoals je van je buurvrouw een ei leent, of een kopje suiker.

Van dat nationale kenmerk is niet meer veel over.

Het is heel vreemd dat in een tijd waarin meer wordt gereisd dan ooit, meer over Europa wordt gesproken, waarin buitenlands eten gewoner is dan stamppot en de boeken van sommige buitenlandse auteurs eerder in Nederland verschijnen dan in hun eigen land - dat in deze tijd van een ontwikkeld mens niet meer wordt verwacht dat hij bijvoorbeeld een Duits tijdschrift kan lezen. Of zelfs maar een Franse toerist de weg kan wijzen - tenzij die Engels spreekt natuurlijk.

Engels is een ander geval, maar ook maar een beetje. Het is waar, Engels is de voertaal in het zakenleven en in grote delen van de academische wereld. Daar blijken ook geesteswetenschappers het vaak niet erg te vinden om urenlang, met een Engels vocabulair vol gaten, met gebrekkige grammatica en een ten hemel schreiende uitspraak over hun werk te spreken, of te worden ingelicht over dat van anderen. Onbegrijpelijk. Als je het over iets interessants hebt, iets wilt bespreken wat een beetje subtiel of ingewikkeld is, zou zoiets je toch vreselijk aan het hart moeten gaan: alsof je een goede biefstuk door een vermalser haalt. Kennelijk voelt men dat niet zo. En diezelfde geleerden nemen, áls zij na gedane arbeid al een boek lezen, zonder

[p. 495]

met hun ogen te knipperen een uit het Engels vertaalde roman ter hand.

Purisme is overal in onze cultuur, op alle terreinen. Intellectuelen geloven heilig in originaliteit in de kunst, en versmaden reproducties. Ze luisteren naar cd's, maar weten zeker dat er niets boven een vertolking door levende musici gaat. Ze belijden eensgezind hun afkeer van kant-en-klaarmaaltijden, omdat zelf iets van pure ingrediënten maken nu eenmaal veel beter is. Maar het idee dat je de geschreven neerslag van een buitenlandse cultuur tot je zou willen nemen zoals die is, niet vertaald, is ver te zoeken. En terwijl aan de universiteiten vele honderden studenten communicatiewetenschap studeren (wat zouden ze toch doen?), zijn er ieder jaar maar een paar tientallen die een vreemde taal gaan studeren.

Een vreemde taal is iets fantastisch, het is een wereld. Een wereld met een andere sfeer en andere associaties, met verrassende gewoonten, en ook met raadselachtigheden die geen native speaker raadselachtig vindt. Bevoorrecht is de buitenlander die zo'n raadsel eveneens gewoon voelt worden. Je hoort wel eens spreken over begrippen die onvertaalbaar zouden zijn, en o, zo kenmerkend voor een cultuur - maar in diepste wezen is elke taal onvertaalbaar, want het is een zelfstandig, in zichzelf samenhangend systeem. Wie een taal voldoende kent om er een boek in te lezen, of zich te redden in het land waar die taal wordt gesproken, heeft deel aan iets heel groots dat anders geheel buiten zijn blikveld zou vallen. Wie een taal tot in perfectie beheerst, heeft er een tweede persona bij. Taal is denken; vertalen vervormt, onwillekeurig, altijd. Wie een vertaling leest, leest een vertaler.

Maar natuurlijk moet dit alles niet worden opgevat als een principiële tirade tegen het vertalen. Vertalingen zijn broodnodig, want niemand kan alle talen kennen. En vertalen mag dan (zelfs als het goed wordt gedaan) behelpen zijn, en vervormen, niemand begrijpt een taal zo goed als een goede vertaler. Een echt goede vertaling is een kunstwerk.

Er is één mooi ding dat resteert van onze talige cultuur, ons kruispunt van talen, en dat is een serieuze vertaaltraditie. Die traditie is verrassend oud. De Engelse historicus Peter Burke hield vorig

[p. 496]

jaar een lezing in Den Haag (die overigens ook op internet is gepubliceerd): ‘Lost (and Found) in Translation: A Cultural History of Translators and Translating in Early Modern Europe’. Hij wijst daarin op de essentiële, centrale rol van het vertalen in de cultuurgeschiedenis. Uit de rest van zijn betoog blijkt, niet onverwacht, hoezeer Nederland vanouds behalve een handelsnatie ook een soort overslagplaats voor geschriften in allerlei talen is. Werken van wetenschap en literatuur werden al vanaf de zestiende eeuw op grote schaal vertaald - niet alleen in het Nederlands, maar soms ook nog in andere talen, om van hieruit verspreid te worden. Een Nederlandse vertaling van De vorst van Niccolò Machiavelli bijvoorbeeld verscheen in 1615, een kwarteeuw vóór de Engelse - en in dezelfde tijd werden in Nederland nog een Franse en een Latijnse vertaling van hetzelfde werk gepubliceerd. Ook leuk: van alle uit het Engels vertaalde boeken van vóór 1700 was de helft naar het Nederlands. Want natuurlijk had Nederland, zoals Burke het uitdrukt, een negatieve handelsbalans in vertalingen: er werd veel meer naar, dan vanuit onze taal vertaald.

John Donne, die sinds Ellecom bij me is gebleven, hoorde daar ook bij. Constantijn Huygens, onze eigen homo universalis, was zijn eerste vertaler: hij vertaalde in 1630 vier, en later nog eens vijftien van zijn gedichten (waaronder het onvergetelijke Go, and catch a falling star - Gaet, en vatt een Ster in 't vallen/ Maeckt een wortelmann met kind...). Huygens bewonderde de vierentwintig jaar oudere Donne en zocht hem meermalen in Engeland op. In de Muider Kring werd over zijn poëzie gepraat. Vondel zag er niet veel in: De Britse Donn'/ Die Duistre Zon/ Schijnt niet voor ieders oogen... zo dichtte hij.

Wat een kosmopolitische cultuur, wat een prachtland waar dit gebeurt, en waar zo'n traditie al vier eeuwen bestaat. Deze week meldde een krant dat veertig procent van de verkochte boeken in Nederland uit andere talen is vertaald. In Engeland is dat percentage vier. Zoals ik hierboven uiteenzette: het is onbegrijpelijk dat Nederlandse intellectuelen niet meer kennis van en belangstelling hebben voor dat wat eens de ‘drie moderne talen’ heette - maar talig is dit land nog steeds, vooral dankzij zijn vertalers, zijn ondertitelaars (in de film heerst tenminste nog genoeg purisme om niet te

[p. 497]

dubben maar te ondertitelen) en wat andere, verspreide liefhebbers.

Een museum, ach, ik weet het niet. Maar meer aandacht voor die onmisbare bemiddelaars, en ook voor wat er gebeurt als je vertaalt, voor de geschiedenis van het vertalen, ja zelfs nationale trots op dit talige landje, die zouden niet misplaatst zijn.