De Gids. Jaargang 169

[p. 470]

J.L. Heldring
Srebrenica en Rembrandt

Telkens wanneer ik over trots hoor spreken, vallen mij twee uitspraken te binnen. De ene is van Schopenhauer, die nationale trots betitelt als ‘die wohlfeilste Art des Stolzes, denn er verrät in dem damit Behafteten den Mangel an individuellen Eigenschaften, auf die er stolz sein könnte’ (de nationale trots is de goedkoopste soort trots, want hij verraadt in degeen die daarmee behept is, het gebrek aan individuele eigenschappen waarop hij trots zou kunnen zijn).

De andere uitspraak is van Carry van Bruggen: ‘Hoe groter, hoe machtiger, welvarender, glorieuzer het land is, hoe meer betekent het daarvan een burger te zijn voor het aanzien van het individu; de smaad van het land is de smaad van het Ik’. Die uitspraak zou nog aangevuld kunnen worden met de observatie dat hoe kleiner het land is waarvan men burger is, des te groter de behoefte is compensatie voor die kleinheid te zoeken in zijn vermeende morele grootheid, ‘waarin’, naar het woord van koningin Emma, ‘een klein land groot kan zijn’. Die vermeende morele grootheid straalt dan ook een beetje op iedere burger af - ook als hijzelf weinig aan morele normen hecht.

Deze debunking van nationale trots neemt niet weg dat ook ik er niet aan ontkom. Ook ik voel een zekere nationale trots wanneer, bijvoorbeeld, een Nederlander de Nobelprijs krijgt, ook als ikzelf een volstrekte ignoramus ben op het gebied van zijn specialisme (wat meestal het geval is). Ook ik ben niet helemaal vrij van Wilhelmusgevoel, een overblijfsel waarschijnlijk van mijn kinderjaren, die men nooit helemaal ontgroeit.

Maar het meest uit zich mijn nationale trots toch in een soort gêne wanneer Nederlanders zich misdragen. Zo bevangt mij een

[p. 471]

plaatsvervangende schaamte wanneer ik landgenoten zich in het buitenland lomp of hufterig zie gedragen. Ik wil dan niet met hen vereenzelvigd worden. Ik desolidariseer me dan, wat betekent dat ik niet principieel, maar in principe wèl solidair met mijn landgenoten ben. Wanneer buitenlanders - Engelse hooligans bijvoorbeeld - een soortgelijk gedrag vertonen, dan schaam ik mij niet, hoogstens erger ik me. In dit verschil verraadt zich dan mijn (gekrenkte) nationale trots.

Heel sterk had ik dat gevoel bij Srebrenica. Hoeveel argumenten ook kunnen worden aangevoerd ter verdediging, althans verklaring, van het gedrag dat Nederlandse soldaten daar vertoonden - het feit blijft bestaan dat zij de burgerbevolking daar (althans de mannen) niet hebben beschermd, wat hun taak was. Wat er ook van hun gedrag gezegd kan worden, als helden hebben ze zich in elk geval niet gedragen. Dit ondervind ik als, om Carry van Bruggen te citeren, ‘de smaad van het land’. Waarom? Omdat het ook de smaad van mijn Ik is.

Dit plaatsvervangende gevoel van schaamte - plaatsvervangend, omdat ikzelf part noch deel had aan ‘Srebrenica’ - is des te groter omdat de Tweede Kamer kamerbreed aangedrongen had op uitzending van die militairen naar Srebrenica, hoewel deskundigen daar bedenkingen tegen hadden. En ik wil wel bekennen dat de behoefte me van die nationale ‘smaad’ te bevrijden, voor mij de belangrijkste reden was om voorstander te zijn van uitzending van Nederlandse troepen naar de Afghaanse provincie Uruzgan. Trouw aan de navo, laat staan aan de Amerikanen, speelde daar bij mij geen enkele rol bij.

Wanneer er nu gesproken wordt over een museum waarin alles vertoond wordt van onze cultuur waarop we trots kunnen zijn - en ik neem aan dat dat museum dan ook aandacht aan de geschiedenis zal wijden - dan vind ik dat zo'n museum niet de keerzijde van de medaille mag verdoezelen: de gebeurtenissen waar we minder trots op kunnen zijn. Om ons te beperken tot enkele grepen uit onze - althans mijn - eigen levensperiode: de medewerking van politie en spoorwegen bij de deportatie van joden tijdens de bezetting; de blunders van onze naoorlogse Indonesië- en Nieuw-Guineapolitiek (ik spreek niet eens van de zogenaamde ‘excessen’); het rechtsherstel

[p. 472]

van de teruggekeerde overlevende joden na de oorlog; en natuurlijk Srebrenica.

Daarbij moet er vanzelfsprekend net zo goed gewaakt worden voor eenzijdigheden, om niet te spreken van masochisme, in de weergave van deze feiten (waarin ook verzachtende, althans verklarende, omstandigheden kunnen worden gepleit) als voor nationale op-de-borstklopperij.

‘Onze beste aanbevelingsbrieven,’ zo besluit Busken Huet zijn in 1882-1884 verschenen Land van Rembrand, ‘zijn eigenlijk Java en de Staalmeesters’. Nu, Java zijn we kwijt, maar Rembrandt, wiens vierhonderdste geboortejaar dit jaar gevierd wordt, hebben we nog. ‘De beste historiestijl,’ zo vervolgt Huet, een uitspraak van Walter Bagehot vertalend, ‘is nog altijd de stijl van Rembrand: veel weglaten, veel overdrijven, en op een klein getal feiten of beweegredenen veel licht doen vallen’.