De Gids. Jaargang 169

[p. 467]

Paul F. van der Heijden
De heerschappij van het recht

Wij leven - count your blessings - in een rechtstaat en niet in een bananenrepubliek, een fundamentalistische of communistische dictatuur of nog een andere staatsvorm waar macht boven recht gaat. Dat bij ons recht boven macht gaat, is iets om trots op te zijn, en om nog lang te behouden. En dat gaat niet vanzelf.

Machtsuitoefening van de overheid over burgers heeft altijd een basis in de wet nodig, en de machtsuitoefening vindt ook haar grenzen in de wet. Geen macht zonder controle. Dit ook wel als ‘the rule of law’ bekendstaande systeem heeft zich in de afgelopen eeuwen in Europa gevestigd en van daaruit ook andere continenten bereikt. Dat is een mooi resultaat, maar tegelijkertijd staat het ook onder grote druk. Neem nu Nederland. Wij voeren discussies over deregulering en dejuridisering, en ondertussen procederen de burgers zich wezenloos tegen hun overheden. Overheden maken wetten die de burgers soms het schuim op de lippen brengt en waarvan de geldigheid voor internationale gerechtshoven wordt bestreden. Boeren die zich verzetten tegen mestwetten, energiebedrijven en hun medewerkers die splitsing van die bedrijven betwisten, omwonenden van Schiphol die gek worden van geluidsoverlast van vliegtuigen, het kost geen moeite tal van voorbeelden te vinden. Boze burgers en bedrijven rekken het juridisch systeem tot het uiterste. Het aantal advocaten in Nederland steeg van tweeduizend in 1970 tot dertienduizend in 2005.

Bestuurders en politici klagen op hun beurt over lastige burgers die de vooruitgang tegenhouden. Al bij de aanleg van de eerste

[p. 468]

spoorlijnen in de negentiende eeuw werd gesputterd en dat is nooit meer opgehouden. Maar burgers nu verwijten dat ze gebruikmaken van de hun gegeven (inspraak- en hinder)rechten is weer de zaak op zijn kop zetten.

Burgers en politici/bestuurders klagen samen weer over de rechters. Die zijn te langzaam, te lenient, te aardig voor burgers, te slap, en zo meer.

In onze moderne en complexe samenleving zijn veel en ingewikkelde regels nodig om aan de ‘rule of law’-gedachte te blijven voldoen. Overheden hebben bevoegdheden nodig om hun ordenende functie in de samenleving te kunnen uitoefenen, en we gaan er nu eenmaal van uit dat die bevoegdheden (een juridisch woord voor macht) netjes in een democratisch totstandgekomen wet moeten zijn neergelegd. Wetten kennen een instrumentele kant, maar ook een waarborgkant. Een wet is een instrument om een bepaald doel te bereiken, maar dient tegelijkertijd aan deelnemers in de samenleving waarborgen te bieden tegen machtsmisbruik.

Het is de grote kunst om met behoud van dit buitengewoon waardevolle systeem niet te verzuipen in een grote oceaan van regels en procedures of te verdwalen in paradijzen voor juristen. Een voortdurende kritische benadering ten aanzien van de vorming van nieuwe regels is en blijft nodig. Maar al te hooggespannen verwachtingen over een prachtig resultaat van deregulering geeft alleen maar teleurstelling. En laten we ook oppassen met al te gemakkelijk te schelden op de rechterlijke macht die als het om strafrecht gaat te veel fouten maakt, en als het om bestuursrecht gaat de burgers te veel in bescherming neemt tegen de overheid. Een goed opgeleide en kwalitatief uitstekende rechterlijke macht is de zuurstof in de longen van de rechtstaat. De beide andere staatsmachten, de wetgevende en uitvoerende macht, zijn zozeer op elkaar betrokken geraakt, dat alleen de rechterlijke macht nog rechtstatelijke lucht kan verschaffen. Was de oorspronkelijke idee dat het parlement de regering controleert, door te regeren op basis van regeerakkoorden waaraan een meerderheid van het parlement zich committeert,

[p. 469]

wordt het steeds moeilijker om die controlefunctie ook daadwerkelijk uit te oefenen. Blijft over: de rechter.

Wij willen graag allen vrije mensen zijn, vrije burgers in een staat, vrije medewerkers in een bedrijf of een instelling, zo min mogelijk gehinderd door niet-gelegitimeerde machtsuitoefening. De vele gewapende en ook ongewapende grote conflicten in tal van landen die er zijn in de wereld laten zien hoe broos de bereikte staat van de rechtstaat is. Hij is in een oogwenk kapotgeschoten, en een wederopbouw ervan kost decennia. Als er dus iets is waar we trots op moeten zijn en blijven, en wat we moeten koesteren tot in lengte van dagen, dan is het de rechtstaat, dan is het de heerschappij van het recht.