De Gids. Jaargang 169

[p. 453]

Lucas Reijnders
Trots op efficiency en de niet-gevallen soldaat

Mocht ik een nieuwe versie van Teylers Museum mogen inrichten, dan zou ik dat vier afdelingen geven: de eerste voor energie-efficiency, de tweede voor zon- & windenergie, de derde voor vaccins & hygiëne en de vierde voor de Europese Unie. Voor ieder van deze onderwerpen: een kwart van een rond gebouw. Met van alles te zien: van de zuinigste standby knop tot een gereconstrueerde historie van de infectieziekten in Holland en van een zonnecel tot een video van oorlog en vrede in West-Europa.

Energie-efficiency

Ten tijde van Pieter Teyler van der Hulst (1702-1778) was de efficiency waarmee brandstoffen met behulp van toen moderne technieken werden geconverteerd in werk, bescheiden. De stoommachine slaagde er anno 1778 in om ongeveer 1 procent van de kolenenergie om te zetten in arbeid. Men kan in dit licht wel enig begrip opbrengen voor de toenmalige boeren van de polder Blijdorp die de stoommachine ‘een Keezen ding’ vonden dat ze niet wilden hebben. Dat ‘Keezen ding’ is sindsdien fors verbeterd. Een efficiency van boven de 40 procent is thans goed mogelijk. Deze verbetering staat niet op zich. Ruim een eeuw na de stichting van Teylers Museum, rond 1900, zetten elektrische centrales ongeveer 3,5 procent van de verstookte kolen om in elektriciteit. Nu ligt de omzettingsefficiency bij nieuwe kolencentrales rond de 40 procent. De hoeveelheid energie benodigd voor het bereiden van ijzer en aluminium uit erts is in de twintigste eeuw met ongeveer een factor drie gedaald, en de hoe-

[p. 454]

veelheid elektriciteit nodig om een kilo chloor te maken met een factor twee. De goede oude open haard zet ongeveer 9 procent van de brandstof om in nuttige verwarming, bij een moderne hr-ketel kan dat percentage boven de 90 liggen.

Met thans beschikbare technieken kan de energie-efficiency nog fors worden opgevoerd. Vervangt men thans gangbare elektrische boilers door boilers die worden opgewarmd met een warmtepomp, dan kan er ongeveer 70 procent af van het elektriciteitsverbruik. De zuinigste koelkast verbruikt maar 20 procent van wat thans gangbaar is. Goed geïsoleerde huizen kunnen voor comfortabele verwarming uit met een paar honderd kubieke meter aardgas per jaar. Bij toepassing van geavanceerde autotechniek kan het aantal kilometers uit een liter brandstof ongeveer verdrievoudigen. Indien de zuinigste technologie wordt gebruikt voor standby functies op elektronische apparatuur worden een paar elektrische centrales overbodig. Als het in Nederland zou lukken de beste energiebesparende technieken toe te passen, dan kan volgens het adviescollege van de Nederlandse regering, de Energieraad, de energieefficiency in de eenentwintigste eeuw met een factor vier verbeteren.

Zon- en windenergie

Ongeveer even trots als op energie-efficiency ben ik op hedendaagse methoden om zonnestraling en wind te converteren in voor ons bruikbare energie. Er is een vervaarlijke intellectuele traditie die meent dat zulke van nature bestaande energiestromen weinig kunnen opleveren. ‘Ze waren onvoldoende voor een industriële revolutie. Daarvoor waren fossiele brandstoffen nodig. Zonne-energie en windmolens kunnen maar weinig bijdragen.’ Van een algehele terugkeer van zon en wind worden in een geharnaste variant van deze traditie verschrikkingen verwacht: massale armoede, zoals twee eeuwen geleden, de teloorgang van de democratie en de wederopstanding van het feodalisme.

Het is allemaal kletspraat. De wetenschappelijk-technische vooruitgang maakt het mogelijk om uit zon en wind veel meer te halen dan twee eeuwen terug kon. In zonne-ovens kunnen temperaturen tot 10.000 °C worden gehaald. Gangbare op silicium gebaseerde

[p. 455]

zonnecellen zetten ongeveer 15 procent van de zonnestraling om in elektriciteit. Monteren we deze in Nederland op geschikte daken, dan kunnen ze meer elektriciteit produceren dan alle vaderlandse elektrische centrales bij elkaar. Het kost ongeveer het equivalent van een jaar gezondheidszorg, maar dan heb je ook wat. Na ruwweg drie jaar is de energie die nodig was om de modules met zonnecellen te produceren eruit gehaald. In dit verband wordt gesproken van een energieterugverdientijd van drie jaar. En de modules kunnen twintig tot vijfentwintig jaar mee.

We staan bovendien met zonnecellen nog maar aan het begin. Zonnecellen met een omzettingsrendement van ongeveer 30 procent zijn ontwikkeld, en dat geldt ook voor concentratoren die de toestroming van zonne-energie naar de zonnecellen kunnen vergroten. Met zulke concentratoren kan de energieterugverdientijd van zonnecelsystemen in een land als Nederland worden teruggebracht tot minder dan één jaar. De totale hoeveelheid zonnestraling die de aarde invangt is meer dan tienduizendmaal zo groot als de hoeveelheid brandstof waarmee we wereldwijd de economie draaiende houden, en het afvangen van 0,01 procent daarvan om de wereldeconomie te laten draaien is technisch gesproken binnen handbereik.

Niet minder opmerkelijk is de stijging in de efficiency waarmee molens windenergie omzetten in werk. In de tijd van Teyler was deze efficiency voor een geavanceerde molen ruwweg 4 procent. Dat is nu ongeveer een factor tien beter: tussen de 35 en 40 procent. Mede dankzij de sterk toegenomen efficiency produceert de windmolen aan de Ouderkerker Plas nabij de a2 thans evenveel kracht als achthonderd door Rembrandt geschilderde molens. En dit soort moderne windmolens produceert tien- tot twintigmaal zoveel energie als het kost om ze te bouwen en te bedrijven.

Vaccins & hygiëne

De spectaculaire verlenging van de gemiddelde levensduur sinds de oprichting van Teylers Museum is voornamelijk te danken aan succesvolle bestrijding van infectieziekten. In de achttiende en negentiende eeuw ging een aantal van mijn voorouders de pijp uit door

[p. 456]

cholera uit de waterpomp. Wie geen water maar melk dronk, liep in die eeuwen een forse kans op tuberculose. Mijn voorouders achtten bidden tot de Heer het beste middel tegen deze infectieziekten. Inmiddels is buiten de Heer om een enorme vooruitgang geboekt. Door de onvolprezen waterleidingbedrijven behoort cholera in Nederland tot het verleden. En mede dankzij pasteurisatie is men nu met melk meer mans.

De opvatting dat infectieziekten het werk van de Heer zijn leeft evenwel nog voort onder fundamentalistische christenen. Deze opvatting heeft - God zij dank - niets kunnen afdoen aan de hygiënerevolutie. Wel worden in de Nederlandse bible belt, die met een keurige boog van Zeeland naar het noorden van Overijssel loopt, op ruime schaal vaccins geweigerd. Vaccins worden aan gezonde mensen en dieren gegeven om ze te beschermen tegen infectieziekten. Ze bevatten verzwakte ziekteverwekkers of bestanddelen daarvan die het immuunsysteem ertoe brengen een behoorlijke tot zeer effectieve afweer tegen de betrokken ziektekiemen op te bouwen. In Nederland levert het verplichte vaccinatieprogramma voor kinderen een monumentale bijdrage aan de volksgezondheid. En een algehele vaccinatie van de pluimveestapel tegen het h5n1 influenzavirus is waarschijnlijk nodig om deze griepvariant het komende decennium redelijk in bedwang te houden.

Vaccins kunnen op deze manier het beweerde werk van de Heer in de weg staan. En dat is voor christenfundamentalisten een probleem. In dit opzicht kan worden geleerd van de moslims en de Chinezen. Voor de hadj naar Mekka moet men zich verplicht laten vaccineren tegen meningokokken (veroorzakers van hersenvliesontsteking). En Chinezen doen aan pluimveevaccinatie tegen h5n1-vogelgriep.

De effectiviteit van de kindervaccinatie leidt daarnaast tot een curieuze paradox. Juist omdat de ziekten waartegen wordt gevaccineerd praktisch niet meer voorkomen, tobben ouders ook buiten het fundamentalistische christendom over de vraag of ze de nevenwerkingen van vaccinatie wel moeten accepteren. Wie ooit een geval van kinkhoest of verlamming door polio heeft meegemaakt is immuun tegen zulk tobben, en trots op wat de vaccinatie heeft bereikt. Al kan vooral het kinkhoestenzym nog altijd beter: dat wil zeggen met minder bijwerkingen.

[p. 457]

De trots op vaccins geldt niet alleen voor wat in Nederland op dit punt is gerealiseerd. Mede dankzij vaccinatie werd in 1977 een einde gemaakt aan de circulatie van het pokkenvirus onder mensen. En wat betreft een andere gesel, het poliovirus, zijn we vlak bij het einde.

Lof der Europese Unie

Wie niet wegduikt voor de historie van Europa, is welhaast veroordeeld tot trots op de Europese Unie. Het ontbreken van oorlog in het gebied van de Europese Unie na de Tweede Wereldoorlog is gezien de Europese geschiedenis verbazingwekkend. En de vreedzame uitbreiding van de Unie naar het oosten ook. Een museaal monument voor de niet-gevallen onbekende soldaat is dan ook op zijn plaats.

Vergeleken bij de Brusselse Grote Markt zijn de gebouwen van de Europese Unie deerniswekkend. Het doorhalen van nachten met ministeriële discussies over de prijs van een pakje boter en de toelaatbare omvang van de boterberg mist elke grootsheid en meeslependheid. Maar de Europese Unie is een hemel op aarde vergeleken met het brandschatten, het kapen van schepen en het blitzkriegen waarmee eerdere generaties toonaangevende West-Europeanen zich onledig hielden. De stevigheid van de Europese Unie zelf is voor mensenwerk heel behoorlijk. Euroscepsis bestaat maar betreft in overwegende mate bepaalde politieke vormgevingen van Europa. Eurorejectionisten die terug willen naar de vooroorlogse verzameling van staten zijn zeldzaam. En zolang politici ‘Europa’ niet te mooi willen maken zal dat wel zo blijven. De filosoof I. Kant schreef een boekje, Zum ewigen Frieden, waarin hij uiteenzette dat bij een ‘eeuwige vrede’ een ‘kosmopolitisch burgerschap’ hoort. Dat lijkt me juist. Het is dan ook zaak dat thans nog navelstarende Nederlanders zich ontwikkelen tot Europese burgers. Een museum kan daarbij wellicht een beetje helpen.