De Gids. Jaargang 169

[p. 450]

Jaap van Heerden
Trots draagt zijn verbrijzeling al in zich

Ik heb altijd het idee dat ik mij tot trots laat verleiden, omdat ik mij vroeg of laat afvraag waarom en waarop ik eigenlijk trots ben. Is het niet een irrationele en behoeftige opwelling. Het gaat hierbij natuurlijk om prestaties of zaken die ik niet persoonlijk tot stand gebracht heb. Het omgekeerde doet zich ook voor, zij het in mindere mate, dat ik mij afvraag waarom ik mijzelf uitsluit ergens trots op te zijn. Ik moet dan het idiote idee hebben dat ik in die gevallen geen recht op trots heb, omdat ik er niet bij hoor of omdat degene die de prestatie heeft geleverd het absurd of ongepast zou vinden dat ook ik trots op hem ben. In mijn verbeelding zie ik hem verbaasd opkijken als hij mij ontwaart in de schare van zijn inhalige bewonderaars. Er is altijd een merkwaardige omweg nodig voor de evocatie van trots, waarin je vastlegt dat je behoort tot de afstamming of kring van geestverwanten van diegene die jouw leven met een gevoel van persoonlijke verheffing verrijkt. Trots moet je kunnen legitimeren. Als dat niet kan, word je beschouwd als een zonderling of als een indringer. Mensen zouden het vreemd vinden als ik zou zeggen dat ik trots ben op Dostojevski, want wat heb ik in vredesnaam met zijn literaire prestaties te maken. Ik kan wel trots zijn op Wouter van Oorschot, die de Russische Bibliotheek uitgeeft, maar niet op Dostojevski die daarin zit. Maar niemand zou het vreemd vinden als ik zei dat ik trots ben op Gerrit Achterberg of Johan van Oldenbarnevelt, terwijl ik ook aan hun prestaties niets heb bijgedragen. Mijn bijdrage aan de beschavingsgeschiedenis waarin ik ben opgevoed is onbeduidend, maar ik schijn recht te hebben daar trots op te zijn. Aan elke andere beschavingsgeschiedenis lijk ik geen trots te kunnen ontlenen, terwijl mijn bijdrage daaraan in ge-

[p. 451]

lijke mate onbeduidend is. De geschiedenis van mijn trots is de geschiedenis van mijn zwalkend zelfbeeld, dat periodiek versterkt moet worden door identificatie met erflaters uit dezelfde traditie. Ik behoor met hen tot hetzelfde groepje, maar ik ken hen niet. Ik schijn leenrecht te hebben op hun reputatie, maar dat recht is nergens op gebaseerd. Daarom denk ik dat hier sprake is van een hardnekkige verleiding. Ik heb de prestatie van anderen nodig om mij voor een moment gewaardeerd te voelen, maar ik moet daarin ook mijn grenzen kennen. Ik ben geen Rus, dus van Dostojevski moet ik afblijven. Je groeit in een bepaalde gemeenschap op en die gemeenschap bestaat bij de gratie van gevoelens van identificatie: trots, schaamte, schuldgevoel en gekwetstheid. Buitenstaanders worden geacht ook mij te kwetsen, als zij de spot drijven met Johan van Oldenbarnevelt of Jezus Christus. Dat is in objectieve zin een misverstand, maar psychologisch geldt dat ook buitenstaanders hun grenzen moeten kennen. We stuiten hier op het dogma van respect voor andere groepjes. Maar de groep waartoe je gerekend wordt of waartoe je jezelf rekent is natuurlijk variabel. Nu eens behoor je tot de groep van mensen en geneer je je voor de algemeen menselijke houding tegenover dieren, dan weer behoor je tot de groep van Nederlanders en hoop je op een overwinning bij het songfestival en even later behoor je tot de groep van mannen en voel je je beschaamd bij de geschiedenis van de vrouwenonderdrukking. Elke toewijzing schept haar eigen verplichtingen. Je kunt als man instemmen met het voorstel dat iedereen die in de verste verte van een vrouw afstamt uit algemene middelen een schadevergoeding krijgt en je weet dat je niet te lang moet zeuren als wij het songfestival verliezen, want daar ben je ook weer te trots voor. Zie het ruimer is dan het advies, wat betekent dat je je ook met een grotere gemeenschap kunt identificeren, zoals de gemeenschap van intellectuelen aller landen of Europa.

Trots is een dubieus bezit omdat trots gemakkelijk in zijn tegendeel omslaat. Trots draagt zijn verbrijzeling al in zich. Je bent trots op de sociale voorzieningen in dit land maar je ergert je aan het feit dat bij zoveel gesubsidieerde arbeidsongeschikten het aantal gouden medailles op de Paralympics bedroevend laag is. Zo is er altijd wat. Trots is een mechanisme tot versterking van een gunstig zelf-

[p. 452]

beeld en dus een maatregel. Maar in de loop der tijd leidt elke maatregel tot ongewenste gevolgen. Het is als met het terugdringen van de wachtlijsten in de gezondheidszorg. Als dat lukt, zit je weer met het probleem van het beddenoverschot.

Niet alles waar je trots op bent, is de moeite van het behouden waard en niet alles wat de moeite van het behouden waard is, geeft aanleiding tot trots. Een combinatie is niet uitgesloten, maar zeldzamer dan wij denken, omdat in dat geval de zucht tot behoud dominanter is dan de opwelling van trots. Behoud voorkomt een verlies. Ik zou wel willen dat de roep om behoud een paniekreactie was. ‘Als wij zo doorgaan, stevenen wij af op een catastrofe’, moet ons devies zijn. Natuurlijk is de zucht tot behoud nostalgisch en conservatief, maar als maatregel vertraagt het de onvermijdelijke vernietiging. Het is geen uiting van pathologisch doemdenken, wanneer je erkent dat alles uiteindelijk verdwijnt, maar je hoeft daar ook geen voorschot op te nemen. Nadenken over het behoud is een natuurlijke rem op de gedachteloosheid. Neem onze bebouwde omgeving als voorbeeld. Wat is er niet aan prettige aanblik gesloopt en vooral, wat is er niet aan gruwelijke smakeloosheid voor in de plaats of bij gekomen. Als ik een museum zou mogen inrichten zou het gestalte geven aan de universele vernietigingsdrift. Een museum vol maquettes van de architectonische ingrepen van de meedogenloze projectontwikkelaars.