De Gids. Jaargang 169

[p. 238]

Graa Boomsma
Het radioactieve verleden van Turkije en Holland

Voor de rabiaat nationalistische advocaat Kemal Kerinçsiz werd 23 januari 2006 een zwarte dag. Zonder dat hij ervan op de hoogte was gesteld had het Turkse ministerie van Justitie een brief gestuurd naar rechter Metin Aydin in Istanbul, die op 16 december 2005 het strafproces tegen de schrijver Orhan Pamuk al na een paar minuten verdaagde omdat hij eerst van de minister van Justitie wilde weten of de pas ingevoerde nieuwe wet tegen belediging en denigrering van de Turkse nationale identiteit ook op Pamuk van toepassing kon zijn. De brief kondigde de seponering van de zaak-Pamuk aan omdat zijn zogenaamd aanstootgevende uitspraak nog stamde uit de tijd vóór de invoering van artikel 301/1 van de nieuwe Turkse strafwet, waarin staat dat ‘een persoon die expliciet de Turkse identiteit, de Republiek of de Turkse Grote Nationale Vergadering beledigt, een gevangenisstraf zal worden opgelegd van zes maanden tot drie jaar’ (en vier jaar als die belediging in het buitenland wordt uitgesproken).

Einde proces, maar het begin van nog meer censuurellende.

Wat was er gebeurd? In een interview met de Zwitserse krant Tages-Anzeiger (6 februari 2005) had Pamuk onder andere dit gezegd: ‘... dertigduizend Koerden en één miljoen Armeniërs werden in dit land vermoord en enkel ik durf erover te spreken.’ Pamuk doorbrak een taboe in Turkije: openlijk en kritisch spreken over de massamoord op de Armeniërs in de Eerste Wereldoorlog en in 1920-21 en over de gewelddadige onderdrukking van het Koerdische separatisme vanaf 1919 en tijdens de strijd in de jaren tachtig tegen de pkk in ZuidoostTurkije. Vele schrijvers en journalisten waren hem voorgegaan en zullen nog volgen, en zij krijgen te maken met artikel 301/1. Het afblazen van het proces tegen Pamuk is slechts een Pyrrusoverwinning voor de vrijheid van meningsuiting. Waarom? In de eerste plaats is het vreemd dat een minister van Justitie zich kan en mag bemoeien met de rechtspraak, die toch onafhankelijk van de politiek zou moeten opereren. En ten tweede blijft de nieuwe strafwet doodgewoon van

[p. 239]

kracht, dus als Pamuk in een volgend interview hetzelfde zegt kan hij alsnog worden vervolgd. Praten en schrijven over de genocide op de Armeniërs in 1915-16 en de massamoord op de Koerden blijft strafbaar. In de woorden van Kemal Kerinçsiz, de aanklager van Pamuk: ‘Het Turkse volk duldt geen belediging van Turkije en staat dus achter mij.’

Orhan Pamuk is, terecht, een wereldberoemde schrijver. Andere openhartige schrijvers en journalisten die het met minder publicitaire schijnwerpers moeten doen hoeven niet op seponering van hun strafzaak te hopen. Hun zaken lopen nog en daarover wordt niet of nauwelijks in de (West-Europese) media geschreven. Welke zichzelf respecterende journalist zou nu een groot en vlammend stuk over de vervolging van schrijver x en collega y schrijven?

De nieuwe Turkse strafwet is nog erger dan de oude, is de opvatting van Oktay Eksi, de voorzitter van de Turkse schrijversbond. Bij de wetsaanpassing heeft de bond zitten slapen, bekent hij. Het strafbaar stellen van de belediging van de Turkse identiteit is het meest heikele punt. De regering en de generaals staan bekend om hun lange tenen. De kans daarop te trappen, door zich kritisch uit te laten over het democratisch gehalte van de regering of de al te grote aanwezigheid van het militaire apparaat in het dagelijks leven, is dus groot. Maar premier Erdogan wil geen haast maken met een aanpassing van de kersverse strafwet. Hij zit klem tussen enerzijds de generaals en de anti-Europese nationalisten en anderzijds de verwesterde voorstanders van het Turkse eu-lidmaatschap die de vrijheid van meningsuiting en de democratie niet als holle woorden of handelswaar zien.

Maar ook in een democratisch land kan een schrijver vervolgd worden wegens smaad of belediging. Het afgebroken proces tegen Orhan Pamuk deed mij sterk denken aan een proces dat van 1993 tot 1995 door de Staat der Nederlanden tot in hoger beroep werd gevoerd tegen een Nederlandse schrijver. Die had het gewaagd om in een interview naar aanleiding van zijn roman De laatste tyfoon (1992) - over de koloniale oorlog tussen 1946 en 1950 tegen Indonesië - een Hollands taboe aan te roeren: ‘Kort na de oorlog schreven de communisten: “Maak van onze jongens geen ss'ers.” Ik denk dat dat weerspiegelt wat er aan de hand was. Ze waren geen ss'ers, nee, ook al konden ze door de dingen die ze deden er wel degelijk mee vergeleken worden. Maar ze werden ertoe gedreven. Schoten ze niet, dan liepen ze de kans door een meerdere te worden neergeschoten.’ Deze voorzichtige vergelijking (‘omzichtige bijna excuserende woorden’, schreef Paul

[p. 240]

Scheffer in NRC Handelsblad van 30 mei 1994: ‘Gedenken in gidsland’) resulteerde in twee processen (26 mei 1994 en 12 januari 1995). De instigator van beide processen was advocaat-generaal mr. P. Roelse, een oud-beroepsmilitair met zeer lange tenen die de schrijver al in oktober 1993 dagvaardde. In de rechtbank van Leeuwarden gaf deze officier van justitie hem ‘college’ over de historische betekenis van de ss alsof de schrijver nauwelijks de basisschool was ontstegen. Aanvankelijk was de aangeklaagde auteur, die nog niet wist dat Roelse voor militaire rechtbanken had gewerkt en zijn eigen autoritaire toon doodgewoon vond, verbijsterd. Daarna kon hij niet anders dan de als rechtsdienaar verklede ex-militair woedend van repliek dienen. Maar Barbertje moest en zou hangen, al wist Roelse, die willens en wetens overheidsgeld verkwistte, dat zijn eigen strafzaak geen enkele kans maakte en alleen maar bedoeld was om een handvol wrokkige Indiëveteranen te bedienen.

Wat kon de schrijver tijdens het proces zeggen? Dat alles - net als bij Pamuk tien jaar later - draaide om een verdoezeld verleden. In de Hollandse geschiedenisboekjes stond bewust eufemistisch en vertekenend dat het tussen 1946 en 1950 ging om ‘politionele acties’ in plaats van om een koloniale oorlog waarbij tweehonderdduizend Indonesiërs omkwamen. De geschiedenis, zei de schrijver tijdens zijn laatste woord voor de rechtbank, is een opeenhoping van puin. Wie de voortwoekerende vergeetachtigheid of de verdringing van beschamende perioden uit de eigen historie als schrijver wil bestrijden, mag geen blad voor de mond nemen. Mensen gaan met ongemakkelijke episoden uit hun nationale verleden vaak om als met radioactief afval waarvoor nog geen veilige opbergplaats is gevonden. Velen willen dat radioactieve puin van gisteren stiekem begraven. Maar het verleden blijft actief - mede dankzij schrijvers die weigeren te zwijgen - en woekert door, barst opeens naar buiten en blijkt dan niet meer beheersbaar. Niet de schrijver had in de beklaagdenbank moeten zitten, maar de Staat der Nederlanden, die nimmer de politici en generaals van toen ter verantwoording heeft geroepen, laat staan vervolgd. Als de samenleving genoeg ruimte en flexibiliteit heeft geschapen om vrij en ongeremd terug te kunnen blikken, niet met het oog van de doden of de daders maar wel met een kritische blik, pas dan zullen de spoken van vroeger kunnen worden bezworen. ‘En hier te lande zegeviert de doofpot steeds over het open vuur...’ dichtte Lucebert al in 1950.

(De spoken van Nederland heten slavenhandel en kolonialisme; de spoken van Turkije zijn de Armeniërs en de Koerden.)

De kosten van het Hollandse proces waren voor de aanklager van

[p. 241]

de schrijver van De laatste tyfoon f 600.000,-; de kosten voor de aangeklaagde bedroegen f 128.463,08.

Resultaat één: tweemaal vrijspraak en jarenlange stigmatisering van de aangeklaagde. Hij voelde zich gereduceerd tot één enkel zinnetje dat duizendvoudig uit zijn verband gerukt in de kranten verscheen en las met stijgende bevreemding en vervreemding wat er in de media over hem werd beweerd. Hartverwarmende solidariteitsbetuigingen ontving hij van een handvol schrijvers (Theo van Gogh, Theun de Vries, A.F.Th. van der Heijden, Rudy Kousbroek, Marcel Möring en Atte Jongstra), beschuldigingen en beschimpingen van veel meer scribenten.

Resultaat twee: de Staat der Nederlanden of wie dan ook zal zich minstens twee keer bedenken voordat hij een aanklacht wegens smaad of belediging tegen een schrijver indient. Het Europese Hof heeft in diverse uitspraken gezegd dat een wettelijke beperking van de vrijheid van meningsuiting ook noodzakelijk moet zijn. In verband daarmee heeft het Hof vastgesteld dat in een democratie de vrijheid van meningsuiting er niet alleen is om vrolijke boodschappen rond te strooien maar ook om informatie, ideeën en meningen te publiceren die kwetsen, schokken of verontrusting zaaien (‘offend, shock and disturb’). Precies die formulering hebben de rechtbanken in Groningen en Leeuwarden, waar de schrijver in 1994 en 1995 terechtstond, overgenomen.

Helaas zijn de rechtbanken in Istanbul en Ankara nog lang niet zover. En dat blijft kwetsend, schokkend en verontrustend, ondanks het seponeren van de zaak tegen Orhan Pamuk, de eerste schrijver in een moslimland die de fatwa tegen Salman Rushdie veroordeelde en de kant van collega Yasar Kemal koos toen die in 1995 werd aangeklaagd. Pamuk is voor het toekomstig eu-lidmaatschap van Turkije omdat dat vooruitzicht de Turkse regering ertoe dwingt de aarzelend begonnen hervormingen ook daadwerkelijk door te zetten en het Turkse militaire apparaat uit de politiek te verwijderen. Alleen al het uiten van die mening getuigt van moed.

Een schrijver die, tot zijn verbijstering, in een strafproces verwikkeld raakt en in de media leest wat er zoal over hem en zijn zaak wordt beweerd, krijgt al snel het idee dat het over een ander gaat, dat er willens en wetens een misvormd beeld van hem in de bladen wordt gecreëerd. Niet alleen voelt hij zich geïntimideerd en bij voorbaat gecensureerd doordat hij moet voorkomen, er is ook het gevoel van bezoedeling, monddood zijn. Alsof hem het woord is ontnomen, alsof hij elke dag weer zijn eigen karikatuur tegenkomt in de slordig citerende

[p. 242]

en elkaar overschrijvende kranten. De pers gaat met hem op de loop, ze praten en schrijven over zijn hoofd heen, ze bedrijven politiek en gebruiken hem als speelbal of kop van Jut. De journalisten doen niet eens de moeite zijn boeken te lezen. Het haastig doornemen van de dossiermap en een snel interviewtje (tijdens zo'n oppervlakkig vraaggesprek heeft de schrijver algauw in de gaten dat de verslaggever de materie niet beheerst) levert een lekkerder leesbaar stuk op dan dagenlange, moeizame lectuur van dikke romans. Iedereen heeft opeens een mening over de vervolgde schrijver, maar er is zelden iemand die zich verdiept in zijn fictie, daar waar hij, de vervolgde, voor leeft.

Denkt u dat ik overdrijf? Ik houd me nog in. Ik weet wat Orhan Pamuk gaat doen om zijn gevoel van bezoedeling kwijt te raken: zich terugtrekken en schrijven, zich ontsmetten, zich zijn bevuilde thema's weer toeeigenen en zuiveren.

Tijd om te zwijgen over storende processen en weer te gaan lezen.