De Gids. Jaargang 169

[p. 3]

Marja Brouwers
Utopia

Omstreeks 1968 liep er in de straten van Parijs een man rond die zich Mouna noemde. Hij ging eenvoudig maar toch monumentaal gekleed in met serpentines bestikte gewaden en hij droeg een halsketting van veiligheidsspelden. Om de zoveel tijd trok hij de aandacht met een openbare actie, waarbij hij blijk gaf van aanzienlijke filosofische capaciteiten. Zo liep hij bijvoorbeeld eens met een groepje van vier of vijf medemensen in koor over de Rue de Vaugirard te roepen: ‘Wij zijn gelukkig!’

Het had niet direct iets dreigends, maar bij het bereiken van het Palais du Luxembourg hadden zich al zo'n honderd mensen bij de eerste vijf aangesloten om mee te roepen. Men zag er meteen iets ludieks in, in dat roerige jaar vol ludieke gebeurtenissen. Na een korte rondgang door het beroemde Quartier Latin verscheen Mouna ten slotte op de Seinekade aan het hoofd van wat je wel noemen mag: een menigte. ‘Wij zijn heel gelukkig!’ riep de menigte eendrachtig, totdat ze bij de Pont Neuf door de politie uiteengedreven werd, zogenaamd omdat er geen toestemming was gevraagd voor het houden van een demonstratie. Naar verluidt liet Mouna zich tevreden arresteren. Hij was erin geslaagd een ideale gemeenschap op de been te brengen, al was het maar voor drie kwartier. En dat met zulke simpele middelen!

Iedereen was gelukkig, daar bij de Pont Neuf in 1968. Geen kleine prestatie, als je bedenkt dat de ideale gemeenschap zich sinds mensenheugenis pleegt te bevinden op een niet-bestaand eiland, liefst heel ver weg. Tegenwoordig is weliswaar niets meer ver weg, maar dan blijf je nog altijd zitten met de moeilijkheid van het niet-bestaande. Die moeilijkheid begon al met Atlantis, het eiland waarvan de Egyptische priester melding maakt tegenover Solon in Plato's Timaeus. In de Critias wordt dit verhaal door Plato uitgewerkt tot een beschrijving van de ideale polis. Lange tijd is er gezocht naar de locatie van Atlantis, omdat de lezers van Plato tot aan de uitvinding van de roman niet in de gaten hadden dat fictie soms de beste manier is om een waarheid te benaderen.

[p. 4]

De beschrijving van Atlantis is strikt genomen geen utopie, want deze stad werd verondersteld te hebben bestaan in een ver en reeds afgerond verleden. Het element ‘mogelijkheid’ ontbrak en de suggestie van een mogelijkheid, meestal een toekomstige, is geloof ik wel een noodzakelijk element om van een utopie te kunnen spreken. Verder had Plato geen belangstelling voor de vraag of de mensen in Atlantis gelukkig waren op een individuele basis. Ook in zijn Republiek toont hij daar niet de minste of geringste belangstelling voor. Voor Plato hoefden de mensen niet gelukkig te zijn, ze hoefden alleen maar de wijsheid na te streven. Wie andere doelen in zijn hoofd had, deed er goed aan zich zonder morren te voegen naar de wijsgerige regenten, want die wisten het dan in ieder geval beter.

Het is tamelijk onzinnig om, zoals Popper deed, Plato's Republiek ‘totalitair’ te noemen. Popper heeft daarmee een onafzienbare stoet napraters aan het kwekken gezet, omdat de conclusie zo kaarsrecht voortvloeit uit onze huidige opvattingen van democratisch beleid. Maar totalitarisme is een begrip uit de twintigste-eeuwse politieke theorie. Doorgaans wordt ermee verwezen naar politieke systemen die niets gemeen hadden met de Atheense democratie in de tijd van Plato. Toegepast op de klassieke Oudheid mist zo'n begrip alle onderscheidende waarde. Om dezelfde reden is het onnauwkeurig om de Politeia een utopie te noemen.

De term ‘utopie’ bestaat pas sinds de Renaissance. Voorzover er een literair genre mee wordt aangeduid, werd dat ontwikkeld in de moderne tijd, ongeveer gelijktijdig met het genre van de roman.

Plato schreef geen romans en zijn denken was niet ‘utopisch’ in de huidige betekenis van het woord. Maar het is een feit dat Sir Thomas More zich tot op zekere hoogte liet inspireren door Plato. Als goed opgevoed katholiek kon hij dat natuurlijk niet helpen, en zeker niet in 1516. Hij kende niet alleen de Critias, maar ook Plato's Republiek, toen hij zijn verslag van de ideale samenleving voorzag van de weidse titel De optima reipublica statu, deque nova insula Utopia.

Hij kende bovendien genoeg Grieks om over de locatie van het bedoelde eiland geen twijfel te laten bestaan. De naam is een verlatijnsing van ou topos, geen plaats. In Hollandse bewoordingen: Utopia is nergens.

Daar hoeft dus niemand naar te gaan zoeken. De utopie presenteerde zich bij haar geboorte meteen als niet van deze aarde en in het persoonlijke geval van Sir Thomas More zat daar denkelijk een heel pakket praktische overwegingen achter, dat hem uiteindelijk trouwens toch niet heeft gered van het schavot. De Utopia van More is in een doorslaggevend opzicht een totaal ander verhaal dan de

[p. 5]

schijnbaar goed hiermee vergelijkbare verhalen van Plato. More maakt er een punt van dat de mensen op het eiland Utopia gelukkig zijn.

Hierdoor kun je gaan denken dat de utopische fictie pur sang haar oorsprong vindt in de traditionele verhalen over een aards paradijs, waar de mens immers gelukkig was tot hij eruit werd gezet. Dat idee poetst een derde onderscheidend kenmerk van de utopie weg, namelijk haar strikt areligieuze karakter. De oude paradijsverhalen hebben onveranderlijk een religieuze basis. Paradijzen zijn geen mensenmaaksels. Er zit altijd een God achter als schepper, ofschoon vaak eentje die weinig geduld heeft met de onvolmaaktheid van zijn schepselen. Waarom kon Hij ze niet meteen volmaakt scheppen, die Almachtige. Maar theologische vraagstukken doen hier niet ter zake.

Utopische ficties kennen in tegenstelling tot de paradijsverhalen geen goddelijke schepper. Utopieën zijn mensenmaaksels en daar schamen ze zich niet voor. Ze zijn er zelfs trots op. Niet toevallig viel de uitvinding van de utopie samen met de opkomst van wat wij humanisme noemen. In de Renaissance, zo wordt in onze geschiedenisboeken uitentreuren herhaald, werd de mens in het centrum van het universum geplaatst. En daar stond hij dan, popelend om er zelf iets van te gaan maken.

De mens werd het middelpunt van zijn wereld. Vanzelfsprekend kon dat alleen gebeuren omdat het dit middelpunt niet aan zelfvertrouwen ontbrak. Het zelfvertrouwen leek niet helemaal onterecht. Denk aan de vergezichten die de mens ontsloot in die tijd! Thomas More was veertien jaar oud toen Columbus Amerika ontdekte. Hij was negenentwintig toen Amerigo Vespucci het nieuws van deze gebeurtenis wijde bekendheid gaf. De man die Thomas More in zijn boekje het woord geeft omtrent de sociale organisatie van de Utopianen klinkt dan ook in het geheel niet ongeloofwaardig, als hij beweert het eiland te hebben ontdekt terwijl hij Vespucci vergezelde op een van diens ontdekkingsreizen.

De Utopianen zijn gelukkig. Afgezien van een enkele dwarsligger, die meteen tot slavernij wordt gedwongen, houden ze allemaal genoeg van elkaar om zich voor hun dagelijkse maaltijden te begeven naar reusachtige eetzalen, waar ze allemaal samen gaan eten. Het is er niet verboden om thuis met je familie een maaltijd te gebruiken, maar dat wordt raar gevonden. Wie doet dat, terwijl het in die volle eetzalen zo oergezellig is. Niemand. Individualisme bestaat er eigenlijk niet, zo is bijvoorbeeld in deze samenleving alle eigendom collectief, maar alles gebeurt er uit vrije wil, wat op z'n minst een diepere vorm van individualisme probeert te erkennen. De vrouwen zijn er

[p. 6]

uit vrije wil onderworpen aan hun man, dus het feminisme heeft er ook al niets te zoeken.

Het kan niemand verbazen dat in het kielzog van Sir Thomas More een aantal schrijvers verscheen dat zich almaar gedetailleerder ging verdiepen in de vraag waar More toch al die zo bekende menselijke zwakheden had gelaten, al die neigingen tot momenten van onbeheerste slechtheid waardoor zelfs de best bedoelde samenleving, op welke schaal dan ook, telkens weer in het honderd loopt. In het oorspronkelijke Utopia is alle slechtheid uitbesteed aan omringende volkeren, die met een hele scala aan defensieve middelen moeten worden verzwakt en ondermijnd. Hierbij storen de Utopianen zich aan God noch gebod, waarschijnlijk omdat ze geen concrete God hebben. Zeer in het vage erkennen ze weliswaar een opperwezen, maar ze geven Hem geen gezicht, ze binden Hem geen lapjes rond de heupen en tien geboden van een algemene geldigheid heeft Hij ze ook al niet gegeven.

Utopisten na More hebben hier een probleem bespeurd. Algauw valt er in de utopia's die ze bedenken een tendens op te merken naar een nogal geforceerde uniformiteit. In The Coming Race van Lord Lytton bijvoorbeeld zijn alle vrouwen twee meter lang, met statige maar niet bepaald aantrekkelijke of uitnodigende gezichten. Dit garandeert een ongestoord huwelijksleven, met alle voordelen van dien, omdat niemand meer weet waar de seksuele losbandigheid zou moeten beginnen. In 1623 ging Tommaso Campanella met Stad van de Zon een logisch stapje verder. Vierhonderd jaar voor Aldous Huxley beschreef hij al een maatschappij waar de gelukkige mensheid hoofdzakelijk totstandkomt door eugenese.

Thomas More is vaak genoemd als de voorvader van het communistische experiment, maar dat is een miskenning van de democratische geest der Utopianen. Met meer recht kan hij worden gezien als de geestelijke voorvader van de verzorgingsmaatschappij, inclusief McDonald's en Burger King. Bekijken we het zo, dan leven wij al geruime tijd in een utopisch systeem. Weliswaar is het onder druk van praktische omstandigheden in de afgelopen honderd jaar op punten van detail hier en daar wat aangepast ten opzichte van het origineel, maar als sociaal systeem is het niet zodanig anders dat Thomas More het bij voorbaat zou hebben afgewezen.

Utopia is nergens? Utopia is hier! Niet alleen kunnen wij ons geen van allen meer indenken dat wij ooit iemand zouden ophangen omdat hij noodgedwongen moest kiezen tussen een brood stelen of de hongerdood sterven, een van de dagelijkse gebruiken in het Engeland

[p. 7]

van Hendrik viii die More erg hebben gestoord. Wij hebben allemaal veel te veel te eten. Minstens de helft ervan gooien we weg voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Wie zeurt nog over eten, we hebben bovendien te veel kleren, te veel bankstellen, te veel auto's, te veel computers, te veel televisietoestellen, te veel telefoons, te veel dvd-spelers en te veel doosjes voor de afstandsbediening. Tien procent van de bevolking werkt slechts acht uur per dag, negentig procent moet naar de sportschool om in beweging te blijven want die zit alleen nog op toetsen en knopjes te drukken om tegen elkaar aan te kletsen. Onze lichamen gaan gemiddeld drie keer zo lang mee als in de tijd van Thomas More. In plaats van het risico te lopen ze voortijdig geknakt te zien aan de galg of op het schavot weten we ons bij een gebroken teen al verzekerd van een ploeg hoogwaardige technici die hem weer gaat repareren.

We rollen in de welvaart als kinderen in de stapel plastic ballen van het ikea-kinderparadijs. Intussen hebben wij ons hier verzameld rond de vraag is er nog hoop!

Hoop waarop? Op nog meer dvd-spelers? Op een mobieltje dat behalve kan internetten en fotograferen ook de warme kraan van het ligbad zelf aan en uit kan zetten?

Daarop is hoop. Wij zijn zelf al zozeer een voortbrengsel van ons utopische systeem dat wij het typische kenmerk van de toekomstprojectie geautomatiseerd hebben in de vorm van zinledige begrippen als vooruitgang, vernieuwing, groei. Alles moet groeien, alles moet stijgen, alles moet hoger, groter, nieuwer en meer, anders zal onze kinderen de ramp treffen dat ze niet meer elke dag cola kunnen drinken.

Dat wij desondanks niet voelen hoe gelukkig wij zijn zit ons ook automatisch dwars. Alles wat ons beloofd wordt, impliciet of expliciet, door het utopische systeem, dat zullen en moeten we hebben. Het schijnt dat tegenwoordig iedereen op het westelijk halfrond in de loop van zijn of haar leven ten minste eenmaal een psycho-genezer bezoekt in de veronderstelling dat die er wat aan kan doen. Maar die kan er niets aan doen. De utopie waarin wij leven organiseert alles wat wij maar kunnen begeren. Ze presenteert elke vervulde begeerte als geluk, maar zo werkt dat niet. De vervulde begeerte wordt ogenblikkelijk door een volgende vervangen. In het materialistische tijdperk zijn de meeste mensen chronisch ongelukkig, omdat het utopische systeem ze heeft opgezadeld met een begeerte die eindeloos moet groeien en in principe dus onvervulbaar is.

Behalve door de dood, maar dat stemt ook al niet vrolijk. Dat vindt niemand een leuk vooruitzicht, gek genoeg. Geen enkele psychothe-

[p. 8]

rapeut heeft ooit eerlijk tegen zijn patiënten durven zeggen, meneer of mevrouw, de beste en meest intelligente genezing die u voor uzelf en de rest van mijn klanten kunt kiezen is met een bom in uw backpack mijn wachtkamer binnenstappen, liefst terwijl ik zelf even naar de McDonald's ben voor mijn lunch.

Twee bekende twintigste-eeuwse utopisten, Aldous Huxley en Michel Houellebecq, stellen de oplossing voor die in 1623 al voorgesteld werd door Tommaso Campanella. Ieder utopisch systeem transformeert in de praktijk zonder nadere aanmoediging tot een sadistisch universum, onze eigen W.F. Hermans heeft hier ook iets van geweten. De individuele kansen op geluk zijn van nature ongelijk verdeeld en daarmee begint de individuele ellende. Uit individuele ellende wordt een neiging tot extreme reactie geboren. Extremismen bedreigen het utopische systeem, omdat ze de uitzonderingen vormen die door het systeem niet kunnen worden geduld.

Schrijvers van utopische ficties ontketenen regelmatig veel vijandigheid bij de aanhangers van de gevestigde orde. Dat is logisch, omdat zulke ficties altijd een contrast oproepen waarin juist de gevestigde orde plotseling absurd, stupide, lachwekkend of wat nog erger is, opzettelijk leugenachtig lijkt. Waar de gevestigde orde al een utopie is, laat het zich indenken dat veel mensen ermee instemmen alsof het inderdaad een fictie was, omdat Utopia nou eenmaal ‘nergens’ betekent en dus geen werkelijkheid kan zijn. En waarover kibbelen de filosofen in ons eigentijdse Utopia het liefst? Over de vraag of de werkelijkheid wel bestaat. Hoe komen ze erop!

De utopist stemt niet in met de gevestigde orde, maar bestudeert haar als een humanistische structuur. In de Europese werkelijkheid van 2005 blijft hem (of haar) maar één conclusie over. De enige houdbare utopie is de utopie waarin de mens door biotechnisch ingrijpen muteert tot een ander soort aap.