De Gids. Jaargang 168

[p. 906]

Bruno Post
Hermans voor elf tot zestien

Toen ik vorig jaar De donkere kamer van Damocles na lange tijd weer eens uit mijn boekenkast trok, herinnerde ik mij het leesavontuur dat me in het eerste jaar van mijn studie sociologie aan bank en bed gekluisterd had gehouden. Details uit het boek herinnerde ik me amper, behalve een vaag beeld van een bezoek aan een huisje op een heide. Plot, personages, thematiek, ik was het allemaal vergeten. Maar wat ik wel meteen weer wist was hoe het licht door de spanning van het leesavontuur veranderd leek te zijn als ik 's avonds de Amsterdamse straat op liep waar ik toen een kamer had. De eerste bladzijde, met het verhaal over het brandende vlot op zee, sloeg onmiddellijk weer het innerlijke akkoord aan dat indertijd continu in mijn hoofd had gezoemd, maar toen ik wat verder kwam in het boek gebeurde er iets onvoorziens.

Nu is het met herlezen altijd zo dat sommige scènes veel korter blijken te zijn dan je je ze herinnert, terwijl andere eindeloos doorgaan waar je enkele geconcentreerde pagina's proza meende te zullen vinden. Ook kunnen passages die je indertijd vaal vond ineens helemaal overtuigen, terwijl andere die je als beginnend lezer ware openbaringen van de geest hadden geleken bij nader inzien clichématig, conventioneel of zelfs slecht geschreven zijn. Lezend in De donkere kamer van Damocles betrapte ik me erop dat ik het kinderachtig van de schrijver vond dat hij steeds maar nieuwe red herrings op het spoor van de lezer legde en onverwachte wendingen liet plaatsvinden, zonder dat die ergens heen gingen. Waarom vertelde hij niet gewoon hoe de vork echt in de steel zat, in plaats van spelletjes met zijn lezers te spelen? Hij had het verhaal toch zelf verzonnen? Nou dan.

Mijn verklaring voor deze onthutsende reactie was dat ik bij eerste lezing het geloof of de ideologie had aangehangen die door Hermans onderuit wordt gehaald in zijn boek. Ik meende indertijd dat de mensenwereld een zinvolle samenhang vertoonde en dat je die ook kon ontdekken als je de juiste middelen tot je beschikking had. Daarom immers had ik voor een studie sociologie en later antropologie geko-

[p. 907]

zen (al had ik wat mijn belangstelling betreft net zo goed geschiedenis of Nederlands kunnen gaan doen). Hermans laat zien dat de wereld een warboel is en dat alle pogingen om vat te krijgen op het doen en laten van mensen en jezelf bij voorbaat kansloos zijn. Inzicht is een illusie, verwarring regel. Bij eerste lezing had ik niet in de gaten gehad dat het Hermansiaanse wereldbeeld zelf evenzeer een ideologie is als de tegenovergestelde en door hem bestreden opvatting.

Hermans' kijk is in de jaren tachtig en negentig de dominante kijk op de wereld geworden in wat bekendstaat als het postmodernisme: er is geen geheel, er zijn alleen fragmenten die niet goed passen, er bestaat alleen onoverzichtelijkheid, enzovoort. Nu we zowel het modernisme als het postmodernisme achter de rug hebben, zijn beide ideologische posities achterhaald - niet meer iets om je druk om te maken. Het leven is zowel onoverzichtelijk als aan strenge regels onderworpen (probeer maar eens een dakkapel op je huis te zetten of hier met een geliefde uit Ghana te trouwen). De wereld is wel een geheel - globalisering, Gaia-hypothese - maar mensen hebben uitsluitend te maken met fragmenten die door hen met elkaar worden verbonden tot netwerken. Enzovoort, enzovoort: recente vanzelfsprekendheden.

Hermans brengt in De donkere kamer van Damocles geen tijdloze inzichten tot uitdrukking, maar illustreert een abstract wereldbeeld waar het leven nu uit is. Wat je na aftrek van alle ideologie overhoudt is een boek waarin de schrijver zijn lezers in de maling neemt. Dat vond ik, bij tweede lezing, vijfentwintig jaar na de eerste keer, kinderachtig. Deze onaangename conclusie wekte vervolgens enige zorg over wat er zou gebeuren als ik Hermans' andere boeken zou herlezen, die ik allemaal nog in de kast had staan. Ik nam Het sadistische universum ter hand, het boek dat mij indertijd had gewonnen voor de essayistiek. Ik herinnerde me dolkomische tirades, messcherpe analysen en verkenningen die mijn culturele horizon met kilometers hadden verbreed. Wat ik ditmaal evenwel las waren zouteloosheden, platte commentaren en provinciaalse rancune. Bovendien was de tekst nauwelijks door te komen vanwege het leestekengebruik: Hermans slaagt erin zijn inhoud te verbergen achter een rookgordijn van komma's. Zijn tekst liet de indruk van bagger achter in plaats van een alles zuiverende koele stroom. Hoe had ik ooit een voorliefde voor de beschouwende tekst aan dit boek kunnen overhouden? En dat brengt me op een tweede punt.

Ik was op het spoor terug naar W.F. Hermans gezet door twee incidenten. Mijn middelste zoon was op elfjarige leeftijd zijn oudere broer achternagegaan richting schoolbibliotheek en had daar De

[p. 908]

donkere kamer willen lenen. Dit was hem eerst ontraden en vervolgens verboden door de dienstdoende leraar Nederlands, die meende dat mijn jongen nog niet alle subtiliteiten van de tekst zou kunnen doorgronden, terwijl hij ook vreesde dat het boek ‘schadelijk’ zou zijn voor de onbedorven jongensziel die hij in mijn zoon meende te ontwaren. Dat althans deelde hij me nogal omslachtig mee toen ik er telefonisch bij hem naar informeerde. Hij zou, liever dan mijn jongen zelf te laten ontdekken wat goed voor hem is, ook in de toekomst het boek buiten bereik van eersteklassers houden. Tot woede van zijn oudere broer heb ik mijn zoon daarna mijn exemplaar van Damokles gegeven - ik had het toen al herlezen. Hij verslond het boek op dezelfde manier als ik indertijd op mijn achttiende, ging er helemaal in op, vond het vreselijk spannend, het licht leek anders, enzovoort. Kortom, authentieke leeservaring, literaire openbaring, sociologische epifanie. En toen ik hem vroeg waar het boek nu eigenlijk over ging, kwam hij met de analyse die ik hierboven geciteerd heb: geen samenhang, principiële onkenbaarheid, nonsense rules.

Na mijn mislukte poging tot herlezing van Het sadistische universum heb ik mijn hele rij Hermans - toch zowat een meter - uit mijn studeervertrek naar de woonkamer verhuisd. Alles wat daar staat mag door alle gezinsleden worden gelezen, ook door mijn dochtertje van acht of door haar puberende zus van veertien, al heeft die laatste een voorkeur voor gothic muziek en bijbehorende lectuur (Arnon Grunberg). Mijn oudste zoon, van zestien, kwam binnen drie maanden met een volledige analyse van Hermans' oeuvre, verpakt als werkstuk en door zijn leraar Nederlands (een andere dan de bibliotheekmoralist) van een ‘uitmuntend’ voorzien. Zijn vraagstelling is vrij simpel: welke Hermans is de beste? Per boek somt hij sterke en zwakkere punten op en analyseert plot en personages op geloofwaardigheid en consistentie (die hij een waarde tussen nul en tien geeft). Hij telt het aantal sterke punten bij de geloofwaardigheids- en consistentiewaarden op en trekt daar het aantal zwakke punten weer van af. En zo blijkt Nooit meer slapen Hermans' beste.

Het feit dat De tranen der acacia's op een achtste plaats eindigde, niet alleen onder Ik heb altijd gelijk en Herinneringen van een engelbewaarder, maar ook onder Damocles, heeft me doen besluiten dat boek - het eerste boek dat ik kocht van het eerste maandgeld uit mijn studietoelage, in de strakke Van Oorschot-editie - niet te herlezen. Ik laat mijn resterende Hermans-herinneringen liever ongeschonden, net zoals ik mijn kinderen hun Hermans-ervaring gun, ongeacht mijn latere mening over belang en waarde van deze auteur. Zij zien in de schrijver het orakel dat hij ook voor mij was in de tijd dat ik nog

[p. 909]

niet wist dat literatuur zo persoonlijk mogelijk dient te worden gelezen. Zij zien in hem iemand die iets zegt over de toestand van de wereld en herkennen in hem de problemen die ze zelf ondervinden bij het vat krijgen op die wereld. Ik zie in schrijvers of preciezer gezegd in boeken middelen om mijn innerlijke ervaringsbereik en het intensiteitenspectrum van mijn gevoel te verbreden en verfijnen. Ongeacht of een schrijver tot de canon behoort of allang weer vergeten is, zolang hij in mij iets verandert vind ik het prachtig. Boeken gaan over mijn innerlijk, mijn reactievermogen - over de buitenwereld gaan ze niet (net zomin als de krant trouwens).

Welke leesopvatting is nu beter, die van mijn kinderen of die van mij? Die van mijn kinderen natuurlijk. Ook Hermans meende iets over de buitenwereld te melden. Hij poogde op zijn manier de wereld behapbaar te maken, een wereld die in zijn schooljaren overladen was met betekenisgeving en die in de oorlog vervolgens van elke zin was ontdaan. Aan dat historische gegeven heeft hij recht trachten te doen. Punt is alleen dat elke jeugd zo verloopt: tot een bepaalde leeftijd is de wereld overzichtelijk, ordelijk, vanzelfsprekend, zinvol, georganiseerd, logisch, zonder gaten, klein ook wel. Dan breekt het moment aan dat het zelfstandig denkvermogen gaat functioneren, het kind wordt halfvolwassene en opeens moet het eigen brein voor orde zorgen, samenhang, zin, vertrouwen, en o, wat is de wereld dan opeens groot, ongrijpbaar, verwarrend, oneerlijk, gemeen, gewelddadig, hypocriet, vals - zoals te lezen op elke dagbladpagina en te zien in elke nieuwsuitzending, elk televisieprogramma. En als de jongeling zelf iets wil doen en een daad poogt te stellen, loopt het prompt mis, schat hij de situatie verkeerd in, zijn de beschikbare middelen ontoereikend, is er sprake van moedwil en misverstand: Hermans' wereldbeeld is dat van een puber. En dat heeft alle recht van bestaan.

Het is geen schande als een ‘volwassen’ schrijver een generatie of twee later vooral als jeugdauteur wordt gelezen. Wees blij dat er nog groepen zijn die zijn boeken de moeite waard vinden. Mij verbaast het in elk geval dat mijn kinderen internet laten staan om Hermans te lezen. De vraag waarmee ikzelf nu zit is: wat zou de beste manier zijn om deze boeken uit te geven? Zouden ze als jeugdlectuur moeten worden gepubliceerd, met het bijbehorende spannende omslag, grote lettertype, dikke papier? Of is een van de charmes van Hermans dat zijn boeken er juist zo streng en echt uitzien, vooral de Van Oorschots, maar ook wel een paar van de latere Bezige Bij-boeken. Eenmaal als jeugdlectuur gepresenteerd, staat het de uitgeverijen vrij om verkorte edities op de markt te brengen waar de taaie stukken uit zijn geschrapt, zoals met Moby Dick en dergelijke gebeurt. Ik weet niet of

[p. 910]

Hermans' boeken zich hiervoor lenen, maar ik ben dan ook geen jeugdredacteur. Ouderen die op grond van hun herinnering aan vroeger leesplezier of ontzag voor de van overheidswege vastgestelde canon de Volledige Werken van Hermans aanschaffen, staat een teleurstelling te wachten, vermoed ik. Maar voor degenen die jong en niet gehinderd door enige werkelijke ervaring en kennis van de wereld dit literaire landschap binnentrekken, valt er een boel op te steken.

Om de pretenties van dit stuk wat omlaag te schroeven, wil ik nog wat context bieden. Op mijn zestiende las ik Dostojevski en Kierkegaard, nog voor Hermans dus. Toen ik deze wereldtoppers onlangs herlas vond ik ze leuterig en mallotig - Dostojevski's Demonen - respectievelijk overdreven en onecht - Kierkegaards Ofwel ofwel. Overigens bleek ik tot mijn verbijstering ook de poëzie van Dèr Mouw vals van gevoel te vinden, terwijl dat vroeger een van mijn goden was. Schrijvers die tot mijn niet geringe verbazing voor mij als een huis bleken te zijn blijven staan, waren Marsman - Tempel en kruis - en Slauerhoff, vooral zijn romans. Ik vond ze even goed als vroeger, maar om compleet andere redenen. Als je jong bent heb je erg veel gevoelens, van alles door elkaar, echt, vals, groots, benepen, authentiek, nageaapt. In je leven keren die gevoelens telkens terug en ontdek je wat er werkelijk bij jou hoort en wat maar alsof was en is. Hermans is alsof voor mij. Iets dergelijks geldt voor Gertrude Stein, James Joyce, Jan Wolkers.