De Gids. Jaargang 168

[p. 670]

Boeken
André Beening
Armageddon in Thüringen?

Rainer Karlsch, Hitlers Bombe. Die geheime Geschichte der deutschen Kernwaffenversuche (München, Deutsche Verlags-Anstalt, 2005)
Mark Walker, Nazi Science: Myth, Truth, and the German Atomic Bomb (New York, Plenum Press, 1995)

In maart 1944 sprak Adolf Hitler op de Obersalzberg met kolonel Hans-Ulrich Rudel. In zijn memoires schreef Rudel dat Hitler met hem over geheime wapens had gesproken. Niet de raketten die op dat moment werden ontwikkeld zouden Duitsland de overwinning brengen, aldus de Führer, maar een nieuwe superspringstof waaraan werd gewerkt en die de oorlogskansen ongetwijfeld zouden doen keren.

In het daaropvolgende jaar werden door de nazi-leiders regelmatig uitlatingen gedaan over Wunderwaffen die binnenkort zouden worden ingezet. Op 20 juli 1944, enkele uren na de aanslag op zijn leven, ontving Hitler Benito Mussolini en beweerde dat er wapens werden ontwikkeld die Londen in een oogwenk van de kaart zouden vegen. De volgende dag verzekerde hij de Hongaarse veldmaarschalk Mihai Miklos dat er vier wonderwapens werden ontwikkeld. Wat Hitler daarmee bedoelde is niet duidelijk, maar twee weken later vertelde hij de Roemeense dictator Ion Antonescu dat er aan een superspringstof gewerkt werd die catastrofes van ongekende dimensies kon veroorzaken.

Andere nazi-bonzen hebben vergelijkbare uitspraken gedaan. Op 2 november 1944 ontmoette Heinrich Himmler ss-generaal Hans Kammler in Ohrdruf. Kammler had de leiding over het geheime wapenprogramma van het Derde Rijk. Na afloop van het gesprek vertelde Himmler zijn lijfarts dat Duitsland binnenkort zijn ultie-

[p. 671]

me laatste wapen zou inzetten. ‘Und das wird zu einer völlig veränderten Kriegslage führen.’ In een toespraak op 5 januari 1945 sprak minister van Propaganda Joseph Goebbels van een nieuw wapen dat in de zomer van 1945 gereed zou zijn en de oorlog binnen 24 uur zou beslissen. De minister van Productie en Bewapening Albert Speer sprak enkele dagen later over een ‘Atomexplosivstoff’ waarvan een kleine hoeveelheid hele steden kon wegvagen. Zelfs in de laatste weken van de oorlog werd nog gesproken over geheime wapens die de Duitsland te elfder ure alsnog de zege zouden bezorgen.

Op 3 maart verliet Hitler voor de laatste keer de Führerbunker. De geallieerden stonden inmiddels aan de Oder en de Rijn. Hitler bezocht defensieve stellingen aan de Oder en bezwoer zijn generaals stand te houden. ‘Jeder Tag und jede Stunde sind kostbar, um die fürchterlichen Waffen fertig zu stellen, welche die Wende bringen.’ Enkele dagen later overlegden Himmler en Kammler opnieuw met elkaar. Na afloop van het gesprek liet Himmler een fles champagne ontkurken en sprak over een nieuw wapen: ‘dieser neue Waffe könne niemand widerstehen. [...] Die deutsche Wissenschaft hätte [...] etwas eigentlich Unmögliches geschafft.’ Daarna hielden de verwijzingen naar een geheim superwapen op en verloren zelfs de laatste diehards het vertrouwen in de overwinning.

Het probleem is dat de bovenstaande uitspraken in tegenspraak zijn met de kennis over het Duitse atoomonderzoek tijdens de Tweede Wereldoorlog. In december 1938 had Otto Hahn in het Kaiser-Wilhelm-Institut in Berlijn de kernsplijting ontdekt en beschreven. Kort daarna was de Uranverein opgericht waarin de crème de la crème van de Duitse natuurwetenschappen onder leiding van Nobelprijswinnaar Werner Heisenberg ging samenwerken op het gebied van het atoomonderzoek. In Groot-Brittannië en de Verenigde Staten begon men zich grote zorgen te maken over deze ontwikkeling. Die zorgen waren een belangrijke impuls om in december 1941 het enorme Manhattan Project te starten. Een aspect van dat project was het vergaren van informatie om een beeld te krijgen van het Duitse atoomonderzoek. Er werd een speciale inlichtingengroep opgezet, de zogenoemde Alsos-missie, die onder leiding stond van de Amerikaans-Nederlandse natuurkundige Samuel Goudsmit. De leden van de Alsos-missie trokken vanaf juni 1944 met de invasiemacht mee naar Duitsland met de opdracht om elke locatie waar mogelijk materiaal en informatie over het Duitse atoomonderzoek was te vinden uit te kammen en betrokkenen te ondervragen.

[p. 672]

Toen men in het voorjaar van 1945 de belangrijkste locaties in Württemberg en Thüringen had doorzocht, kwam men tot de conclusie dat de Duitsers lang niet zover waren als men had gevreesd. Om zekerheid te krijgen werden de tien meest prominente Duitse atoomwetenschappers in augustus 1945 overgebracht naar het landhuis Farm Hall bij Cambridge. Daar verbleven ze een halfjaar. Ze werden niet alleen verhoord, ook al hun gesprekken werden afgeluisterd. Na een halfjaar was men ervan overtuigd dat de Duitse atoomwetenschappers nooit in de buurt van een bom waren gekomen en werd de groep naar huis gestuurd. De conclusie luidde dat het Duitse onderzoek na een vliegende start al snel was gestokt. Al in de zomer van 1941 had het Heereswaffenamt een lage prioriteit gegeven aan het onderzoek en in juni 1942 had ook minister Speer geconcludeerd dat het atoomonderzoek weliswaar veelbelovend was, maar dat het nog vele jaren zou duren voor het concrete resultaten zou opleveren. Daarop had Speer het onderzoek als niet ‘kriegsentscheidend’ bestempeld en op een laag pitje gezet.

De betrokken wetenschappers hebben de conclusie nooit tegengesproken en de meesten zouden na de oorlog glanzende carrières maken: Paul Harteck, de uitvinder van de ultracentrifuge, werd rector van de universiteit in Hamburg en later hoogleraar in de Verenigde Staten; Walther Gerlach, vanaf eind 1943 de leider van de Uranverein, werd rector van de universiteit van München, en Heisenberg werd directeur van het prestigieuze Max-Planck-Institut voor natuurkunde. Een enkeling als Kurt Diebner, die tijdens de oorlog voor de Wehrmacht had gewerkt, zou enkele jaren problemen ondervinden, maar ook hij werd ten slotte gerehabiliteerd. Vanaf 1955 werkte hij voor de Duitse Bundeswehr. De Duitse atoomgeleerden stortten zich met overgave op de vreedzame toepassing van kernenergie en deden zich met de beroemde Göttinger Verklaring van 12 april 1957, die was opgesteld door de atoomgeleerde en filosoof Carl Friedrich von Weizsäcker, zelfs kennen als overtuigde atoompacifisten.

Voor de hierboven geciteerde uitspraken van nazi-leiders werden passende verklaringen gevonden. Deels zouden ze hebben gebluft om bondgenoten en bevolking te overtuigen dat het zinvol was om de strijd voort te zetten. En wellicht waren sommigen ook het contact met de realiteit kwijtgeraakt en waren ze gevlucht in wanen en wensdromen. De term ‘Wunderwaffe’ is eigenlijk al een illustratie van wanhoop. Net zoals Hitler in zijn laatste dagen fantoomdivisies over de landkaart bewoog, zo had hij waarschijnlijk ook gefantaseerd over niet-bestaande superwapens. Op veel van de getuigen die

[p. 673]

na de oorlog melding maakten van uitspraken over mysterieuze wonderwapens was wel het een en ander aan te merken. Iemand als Hans-Ulrich Rudel verkeerde na de oorlog in rechts-radicale kringen waar de meest wilde complottheorieën gangbaar waren. Uitspraken van Rudel en anderen werden beschouwd als dubieuze en esoterische hersenspinsels van verstokte rechts-radicalen. Daarmee leek de zaak voorgoed afgedaan.

Tot voorjaar 2005 het boek van Rainer Karlsch verscheen. Aanvankelijk werd nogal laatdunkend gedaan over het boek van de Privatgelehrte Karlsch. De bewijsvoering rammelde, hij had definitief bodemonderzoek moeten afwachten, natuurkundigen trokken zijn kennis van zaken in twijfel en misschien wel het meest verontrustend was dat hij hier en daar wel erg lichtgelovig was geweest ten aanzien van de geruchten die in rechtse kringen de ronde deden. Dat beeld begon bij nadere lezing te kantelen. Daarbij speelde zeker een rol dat de gerenommeerde Amerikaanse wetenschapshistoricus Mark Walker zich positief heeft uitgelaten over het onderzoek van Karlsch. Momenteel is men geneigd de opvattingen van Karlsch te beschouwen als een weliswaar prematuur, maar niettemin serieus startpunt voor nader onderzoek.

Het boek van Karlsch heeft de kwaliteit van Ockhams scheermes: daar waar eerdere historici een groot aantal verklaringen nodig hebben om de uitspraken en het handelen van de nazi-elite in het laatste oorlogsjaar te verklaren, komt Karlsch met één plausibele verklaring. De uitspraken van de nazi-bonzen en hun gedrag zijn begrijpelijk wanneer men aanneemt dat zij daadwerkelijk geloofden dat er een nucleair wapen in de pijplijn zat. Karlsch presenteert veel nieuwe feiten over het Duitse atoomonderzoek. Hij beschrijft hoe het Duitse atoomonderzoek in de loop van 1943 en 1944 geleidelijk weer een hogere prioriteit kreeg. Naarmate de militaire situatie penibeler werd, werd de hoop steeds meer gevestigd op het ultieme wonderwapen. Toen Walther Gerlach eind 1943 de leiding kreeg van de Uranverein benoemde hij Kurt Diebner tot zijn assistent. Diebner, werkzaam bij het Heereswaffenamt, was een inventieve uitvinder die loyaal was aan het regime. Onder steeds moeilijker omstandigheden werkten hij en zijn team koortsachtig aan de constructie van een nucleair wapen.

In de tweede helft van 1944 kreeg de ss steeds meer interesse en uiteindelijk ging Kammler persoonlijk toezicht houden op het onderzoek. Hij was op 3 maart 1945 samen met Gerlach en Diebner aanwezig bij de test bij Ohrdruf in Thüringen toen een bom met

[p. 674]

nucleair materiaal tot ontploffen werd gebracht. Diezelfde dag reisde Hitler naar de Oder om zijn generaals aan te sporen zoveel mogelijk tijd te winnen. Drie dagen later was Himmler zo enthousiast over het verslag van Kammler dat hij champagne liet ontkurken. Maar een tweede test op 12 maart eindigde naar alle waarschijnlijkheid minder succesvol. Daarmee was de laatste strohalm afgeknapt. Een week later volgde het beruchte Nero-bevel van de Führer en nog twee weken later pleegde de leider van het Duizendjarige Rijk zelfmoord. De betrokkenen begonnen de sporen uit te wissen en het materiaal te vernietigen. Begin mei werden Diebner en Gerlach door de Amerikanen gearresteerd. Hans Kammler verdween tijdens de infernale eindfase van het Derde Rijk in de buurt van Praag. Hij is nooit gevonden.

Ook voor het feit dat de gebeurtenissen bij Ohrdruf na de oorlog nooit bekend zijn geworden heeft Karlsch een plausibele verklaring. De Russen en Amerikanen hadden elk een deel van de gegevens en hadden geen van beiden voldoende puzzelstukken om het totale beeld te begrijpen. Bovendien bleef de chaotische organisatiestructuur van het Duitse atoomonderzoek voor hen ondoorgrondelijk. De aandacht richtte zich voornamelijk op Heisenberg, die het laatste oorlogsjaar in Württemberg had gewerkt. Heisenberg kon aantonen dat hij niet had gewerkt aan een bom. Diebner werd een dergelijke complexe opgave niet toevertrouwd en van de rol van Gerlach hadden de Britten en Amerikanen geen weet. Beiden hadden goede redenen om het stilzwijgen te bewaren. De geallieerden zouden hun welwillende houding ten aanzien van de Duitse geleerden ongetwijfeld laten varen als zij hadden geweten dat de wetenschappers de laatste oorlogsmaanden nauw hadden samengewerkt met de oorlogsmisdadiger Kammler. Bovendien waren bij de explosie in maart 1945 waarschijnlijk honderden doden gevallen. Wellicht had Kammler zelfs bewust gevangenen van Ohrdruf geofferd om de werking van het wapen te testen.

Het feit dat de nazi-elite geloofde dat er werd gewerkt aan een nucleair wapen bewijst natuurlijk nog niet dat er in Duitsland in 1944 en 1945 een atoomwapen is ontwikkeld en getest. Kunnen Kammler en/of Diebner hun superieuren een rad voor de ogen hebben gedraaid? Dat is zeker niet uit te sluiten. Met name de bewijzen die Karlsch aandraagt voor de test op Rügen in oktober 1944 zijn op zijn zachtst gezegd twijfelachtig. Overtuigender bewijzen zijn er voor de tests die in maart 1945 bij Ohrdruf hebben plaatsgevonden. Er zijn berichten van enkele ooggetuigen, Amerikaanse luchtfoto's, Russische spionagerapporten en grondmonsters die wijzen op een

[p. 675]

grote explosie. Blijft de vraag wat voor wapen daar in maart 1945 werd getest. Duidelijk is in ieder geval dat de bommen die misschien in oktober 1944 op Rügen en waarschijnlijk in maart 1945 in Thüringen zijn getest niet van het type waren dat de Amerikanen in augustus 1945 op Japan wierpen. Daarvoor ontbrak het Duitsland aan het benodigde materiaal en in het bijzonder aan plutonium of voldoende verrijkt uranium. Mogelijk was het een zogenoemde vuile bom, dat wil zeggen een conventioneel wapen waarin radioactief materiaal was verwerkt.

Karlsch betoogt echter dat het om een wapen gaat waarbij een subkritische massa radioactief materiaal door een implosie in elkaar werd gedrukt, waardoor het kritisch werd en explodeerde. Een groot deel van zijn boek wordt in beslag genomen door gedetailleerde uiteenzettingen over de ontwikkeling van moderatoren, ontstekingsmechanismen, centrifuges, deeltjesversnellers en holle ladingen. Ik ben geen expert op het gebied van springstoffen of kernfysica, maar ook zonder die expertise is het duidelijk dat dit deel van het boek is gebaseerd op indirecte bewijzen. Maar wat de technische specificaties van dit wapen ook waren: het is duidelijk dat het effect van deze bom aanzienlijk geringer was dan dat van de atoombommen waar de Amerikanen aan werkten. Het was zeker niet het wonderwapen dat de oorlog in 24 uur zou kunnen beslissen. Zelfs wanneer Duitsland in maart 1945 de beschikking had gehad over meerdere bommen van het type dat bij Ohrdruf was getest, dan nog zou dat geen enkele invloed hebben gehad op de uitkomst van de oorlog. Het had hooguit nog iets toegevoegd aan de ellende, maar het is zelfs onwaarschijnlijk dat het de oorlog met meer dan uren of dagen had verlengd.

Het Derde Rijk had de eerste vier jaar van de oorlog het atoomonderzoek verwaarloosd, aangezien men op korte termijn geen resultaten verwachtte. Er was geen Duitse variant van het Manhattan Project en geen tegenhanger van generaal Leslie Groves die leiding en richting gaf aan het Amerikaanse project. In plaats daarvan was er kleinschalig en gefragmenteerd onderzoek van krijgsmachtonderdelen, universiteiten, bedrijven en zelfs de posterijen. Naarmate de oorlog vorderde, werd dat onderzoek steeds meer gehinderd door geallieerde sabotage en de bombardementen. Vitale productie-installaties werden vernietigd of beschadigd en wetenschappers werden herhaaldelijk gedwongen hun laboratoria te verplaatsen. Toen het belang van het atoomonderzoek alsnog werd ingezien, was de achterstand niet meer in te halen. Desondanks slaagde een kleine groep wetenschappers er bijna in om Duitsland van een primitief

[p. 676]

atoomwapen te voorzien. En in dat laatste schuilt de belangrijkste maar ook sombere les van dit boek. Als Diebner en zijn kleine team er zestig jaar geleden met de toenmalige kennis in slaagden om ondanks gerichte sabotage en een groeiend tekort aan grondstoffen en mensen in twee jaar een primitief nucleair wapen te bouwen, dan belooft dat weinig goeds voor de huidige pogingen om de proliferatie van kernwapens tegen te gaan.