De Gids. Jaargang 168

[p. 271]

Douwe Draaisma
‘Ik droomde dat ik langzaam leefde...’

Vasalis woonde in het soort huis dat déjà vu's kan veroorzaken. Na een labyrintische tocht door het Drentse coulissenlandschap loop je een boslaan in, slaat een laatste hoek om en opeens sta je voor een huis dat je uit een vroeger leven al lijkt te kennen. Het verschoten wit van de gevel, de heldere strepen van oranje markiezendoek, de ouderwetse garage erachter, het opgeschoten gras - was ik hier al eerder? Of heb ik over dit huis gedroomd?

Ik heb Vasalis eenmaal bezocht, in het najaar van 1991. Voor de aanleiding van mijn visite moet ik een paar maanden terug, of eigenlijk nog iets verder, naar het midden van de negentiende eeuw. Toen publiceerde de Duitse bioloog Karl Ernst von Baer (1792-1876) een curieus gedachtenexperiment over de verhouding tussen menselijke waarneming en tijd. Het verscheen in 1862 in Nederlandse vertaling als De mensch van 29 dagen en de mensch van 80.000 jaren. Stel dat onze zintuigen en hersenen duizend maal sneller dan nu zouden kunnen waarnemen, schreef Von Baer, hoe zouden we dan de werkelijkheid ervaren? Wat zou iemand zien, horen, voelen als de gewaarwordingen van een leven van tachtig jaar in 29 dagen zouden worden samengedrukt? En omgekeerd, bij een duizendvoudige vertraging, wat ziet iemand als tussen zijn geboorte en dood tachtigduizend jaar verlopen?

In andere tijdschalen zie je tegelijk meer en minder. De mens van 29 dagen zou dankzij zijn duizend maal sneller waarnemende ogen naar een langsvliegende kogel kunnen kijken zoals wij naar een vogel. Maar trage bewegingen zou hij amper opmerken: een slenterende hond zou stil lijken te staan. De wisseling van seizoenen bestond niet voor hem. Als hij zijn maand zou leven in de winter zou hij van de zomer weten zoals wij van het Carboon.

De mens van tachtigduizend jaren daarentegen komt in een hectisch versnelde wereld terecht. Om hem heen schudden de bomen de ijzel van hun takken en schieten in bloei, het gras wringt zich uit de grond en verkleurt voor zijn ogen, snel groeiende gewassen springen groen en veerkrachtig op van de aarde en vallen verdord weer neer. Vogels schieten onwaarneembaar snel voorbij. ‘Dag en nacht,’ schreef Von Baer, ‘zouden afwisselen als eene minuut van helderheid met eene halve van duisternis.’ En met een nog duizend maal trager leven was de zon voor hem een ‘lichtende cirkel aan den hemel’, die zich op de maat van de seizoenen hoger of lager boven de horizon verheft, dag en nacht veranderend in een onrustig flakkerend licht.

[p. 272]

Dat flakkeren deed het hem. Lezend in Von Baers verhandeling begonnen strofen uit ‘Tijd’ van Vasalis te resoneren. Na die schitterende aanhef - ‘Ik droomde dat ik langzaam leefde... / langzamer dan de oudste steen’ - volgt dat koortsachtige visioen:

Het was verschriklijk: om mij heen
schoot alles op, schokte of beefde,
wat stil lijkt. ‘k Zag de drang waarmee
de bomen zich uit de aarde wrongen
terwijl ze hees en hortend zongen;
terwijl de jaargetijden vlogen
verkleurende als regenbogen...
Ik zag de tremor van de zee,
zijn zwellen en weer haastig slinken,
zoals een grote keel kan drinken.
En dag en nacht van korte duur
vlammen en doven: flakkrend vuur.

Kon je dit anders lezen dan als de poëtische expressie van Von Baers gedachtenexperiment? De associaties waren onweerstaanbaar. Kende Vasalis het werk van Von Baer? Dat moest toch haast wel: het schokken en beven, het wringen van de gewassen, het oplichten en doven, het flakkerende licht - de beelden rijmden zo precies op elkaar, dit was de wereld van de mens van tachtigduizend jaar.

Vermoedens kunnen, als je ze maar tijd geeft, veranderen in zekerheden. Ik wist dat Vasalis’ vader, de leraar geschiedenis Leenmans, gepromoveerd was bij Heymans, de grondlegger van de Nederlandse psychologie; misschien had ze van haar vader over Von Baers werk gehoord. Of was ze het tegengekomen in haar studie neurologie. Of had ze er zelf over gelezen, bijvoorbeeld in de Principles of Psychology van William James.

Ik probeerde eerst opheldering te krijgen via het Letterkundig Museum. Ik kreeg een lange lijst verwijzingen over ‘Tijd’ opgestuurd, geopend door Ter Braak, al in 1937, tot en met de polemiek die volgde op de vraag van Rudy Kousbroek of het gedicht wel ‘klopt’. Maar nergens ook maar een toespeling op het gedachtenexperiment van Von Baer. Inmiddels was het een kwestie geworden waar ik beslist uitsluitsel over wilde krijgen. Was de simpelste oplossing dan niet de beste? Ik schreef Vasalis een brief.

Haar antwoord ligt hier voor me, handgeschreven, rechte regels op ongelinieerd papier, ondertekend door M. Droogleever Fortuyn-Leenmans. De passage waarin ze me antwoord geeft op mijn vraag

[p. 273]

luidt: ‘Maar nu moet ik u direct teleurstellen wat betreft de connectie van “Tijd” met de gedachtenexperimenten van Ernst von Baer. - Al was mijn vader, die bij prof. Heymans promoveerde en zijn adept bleef, gul met zijn kennis en vertelde hij veel over wat hij las, de naam Baer is mij niet bijgebleven. James wel. - Helaas: “Tijd” was werkelijk een droom - natuurlijk iets bijgewerkt in het gedicht.’

Een tijdje later ontmoette ik haar persoonlijk. We hebben het toen nog heel even over ‘Tijd’ gehad. Er viel niet zo veel meer over te zeggen, nu het een droom geweest was. Wel stelden we vast dat je moet oppassen met vermoedens die zekerheden worden door er veel over na te denken.

Die enkele brieven die we wisselden en dat ene bezoek kwamen me weer in herinnering toen ik in het Nieuwsblad van het Noorden het huis van Vasalis te koop zag staan. De foto die erbij stond was gemaakt op een zonnige dag, de markiezen waren neergelaten en vormden sierlijke oranje bogen tegen de witte gevel. Merkwaardig dat die foto mij meer ontroerde dan destijds de In Memoriams.

Douwe Draaisma, ‘Ik droomde dat ik langzaam leefde...’ verscheen oorspronkelijk in: H. Bas (red.), Vantijdtottijd, [Hilversum], Teleac/N O T, 1999, p. [9].