De Gids. Jaargang 168

[p. 269]

Wiel Kusters
Bierens de Haan, Von Baer, Draaisma en Vasalis

Schrijvend aan een boek over het werk van A. Koolhaas ben ik geïnteresseerd geraakt in de geschiedenis van dierpsychologie en ethologie als een mogelijke context voor de analyse en interpretatie van diens verhalen over dieren en zijn ‘mensenromans’. Tot de verbleekte namen uit deze geschiedenis hoort die van de dierpsycholoog J.A. Bierens de Haan, van wie in 1949 in De Gids een interessante bijdrage verscheen over ‘Het dier en de tijd’ (pp. 119-132). Het stuk handelt over de mogelijkheid van tijdservaring, beter: ervaring van tijdsduur, bij dieren. Onder verwijzing naar tal van experimenten - waaronder onderzoekingen van hemzelf - komt Bierens de Haan tot de slotsom dat ‘verschillende dieren duurbelevingen hebben’. Maar hij verbindt deze conclusie onmiddellijk met de vraag: ‘Weten wij iets meer over den aard van die duurbeleving? Moeten wij aannemen dat die geheel gelijk is aan de onze?’

Het antwoord daarop zoekt hij in het werk van de bioloog, embryoloog en antropoloog Karl Ernst von Baer (1792-1876), die als eenheid van de menselijke tijdsbeleving die tijdsduur poneerde, ‘dien een indruk op onze zintuigen nodig heeft om in ons als waarneming bewust te worden. Deze subjectieve tijdseenheid gaf hij den naam van moment.’ Aannemelijk is nu dat dit ‘moment’ - voor mensen vastgesteld op ongeveer 1/16 seconde - niet voor alle levende wezens dezelfde duur zal hebben. Voor een slak bijvoorbeeld is het moment door latere onderzoekers vastgesteld op ongeveer ¼ seconde. ‘Het leven van de slak speelt zich dus voor het dier zelf ongeveer vier maal zoo snel af als voor ons. Lijkt het ons dat de slak maar 3 mm. per seconde voortloopt, zoo lijkt het voor het dier zelf dat hij per “seconde” 1,2 cm voortgaat.’ Enzovoort. Voortredenerend op zijn ‘moment’-concept heeft Von Baer beschreven wat een verandering in dit ‘moment’ voor een overigens gelijkblijvend menselijk wezen op aarde zou betekenen en hoe dit zijn wereldbeeld zou veranderen. Zo stelde hij zich een wezen voor, welks ‘moment’ duizendmaal langer was dan het onze, en waarvan de duurbeleving dus

[p. 270]

duizendmaal langzamer zou zijn dan die van ons. ‘Hij zou het groeien van de planten kunnen waarnemen en de beweging van de zon, die voor hem in een halve minuut zijn loop aan den hemel zou volbrengen en dan een halve minuut onzichtbaar zijn.’

Verderlezend in het artikel van Bierens de Haan drong zich steeds sterker een herinnering aan het gedicht ‘Tijd’ van Vasalis aan mij op, het gedicht uit Parken en woestijnen dat begint met de regel ‘Ik droomde dat ik langzaam leefde...’, en de discussie daarover die aan het eind van de jaren zestig in gang werd gezet door Rudy Kousbroek (wiens naïef natuurwetenschappelijke opvatting van ‘tijd’ in 1979 in De Revisor op superieure wijze werd tegengesproken door de taalkundige Frida Balk-Smit Duyzentkunst). Volgens Kousbroek was het gedicht van Vasalis - wier naam hij zich niet eens verwaardigde te noemen (‘onze nationale dichteres’) - een ‘voorbeeld van de neiging om het vage, het wollige, het afgezien hebben van verdere inspanning, het onheldere, voor poëtisch te laten doorgaan’. Volgens hem had Vasalis, gezien de beelden die zij oproept van zich uit de aarde wringende bomen, van de in razende kleurenwisseling voorbijvliegende jaargetijden, het flakkerende opvlammen en doven van uiterst korte dagen en nachten, de zeer snelle afwisseling van eb en vloed, moeten schrijven dat zij in haar droom snel, en dus juist niet langzaam, dacht te leven. En hier las ik nu over Karl Ernst von Baer, waarbij me onmiddellijk duidelijk werd dat Vasalis' gedicht als de verbeelding van diens gedachte-experiment kan worden gelezen (nog los van de vraag of de dichteres Von Baers werk gekend kon hebben).

Daarover zou ik schrijven, in deze bijdrage aan De Gids. Over hoe Bierens de Haan mij via het werk van een negentiende-eeuwse onderzoeker Vasalis' gedicht ‘Tijd’ opnieuw liet lezen. Voor de zekerheid de discussie - Kousbroek, Balk-Smit Duyzentkunst, Krol - nog eens doorgelezen: bij niemand een verwijzing naar Von Baer. Maar dan stuit ik, dankzij de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap, op een klein artikel van de psycholoog en wetenschapshistoricus Douwe Draaisma: één pagina in een publicatie van Teleac/not uit 1999. Het blijkt een stukje te zijn op een Teleac-kalender, nooit herdrukt en moeilijk vindbaar. De auteur helpt me uit de droom en stuurt me een kopie. En dan blijkt dat ook hij het gedachte-experiment van Von Baer als een mogelijke context voor de lectuur van Vasalis' gedicht poneert.

Draaisma's stuk is te mooi om het onvindbaar te laten zijn op een in de loop van 1999 weggebladerde kalender. Met zijn toestemming wordt het hier herdrukt.