De Gids. Jaargang 168

[p. 219]

Bert Theunissen
Gids en Galápagos

Voor de wetenschapshistoricus is De Gids een geschikte bron voor een snelle verkenning van de Nederlandse situatie op een bepaald wetenschapsterrein. Wil je weten wat Nederlandse wetenschappers bijdroegen aan de totstandkoming - tussen 1920 en 1940 - van de neodarwinistische evolutietheorie? De Gids zwijgt tot 1941 in alle talen over het onderwerp, en dat is je antwoord. Hebben Nederlandse wetenschappers geen aanleg voor filosofisch debat, zoals vaak is beweerd? Lees de Gids-discussies over metafysica of psychisch monisme in de eerste decennia van de twintigste eeuw en je weet beter. In elk geval in de periode die mij het meest interesseert - tot aan de Tweede Wereldoorlog - was De Gids een spiegel van de Nederlandse wetenschap (en minder een venster op wat er internationaal gebeurde).

Met zo'n generalisatie moet je natuurlijk wel voorzichtig zijn. Ik ben een keer flink de mist in gegaan doordat ik me er ten onrechte door liet leiden. Maar het staartje van dat muisje leverde me wél een van mijn favoriete voorbeelden op van wetenschappelijke mythes en hoe de wetenschapsgeschiedenis die kan ontkrachten. Ik dank dat voorbeeld dus in zekere zin aan De Gids en zal vertellen hoe ik eraan kwam.

Darwinherdenking

Het begon ermee dat ik wilde weten hoe de mutatietheorie van Hugo de Vries in Nederland viel. (Volgens de mutatietheorie, gepubliceerd in 1900, gaat evolutie met sprongen, en niet geleidelijk zoals Darwin had beweerd.) De Gids geraadpleegd en binnen een paar minuten had ik het antwoord. Biologische opinieleiders als A.A.W. Hubrecht en F.A.F.C. Went plugden de theorie in de jaren 1910 waar zij maar konden. De meester zelf liet zich ook niet onbetuigd, en ik bekeek met bijzondere belangstelling een artikel van zijn hand over

[p. 220]

de Darwinherdenking van 1909, vijftig jaar na de publicatie van de Origin of Species. Ik verwachtte een oratio pro domo waarin De Vries in meer of minder bescheiden bewoordingen zou uitleggen dat hij Darwins troonopvolger als evolutietheoreticus was.

De Vries deed dat wel heel subtiel, vond ik. Zijn artikel ging over Darwins bezoek aan de Galápagosarchipel, en het was één lofzang op de zachtmoedige mens en de voorbeeldige wetenschapper die Darwin was. Verder meldde De Vries in het stuk eigenlijk niet veel méér dan dat Darwins bezoek aan de Galápagoseilanden hem inspireerde tot het jarenlange geestelijke avontuur dat zou resulteren in de evolutietheorie. Over het hoe en waarom van die inspiratie geen woord. Nu ja, één regel, namelijk dat elk eiland van de archipel zijn eigen soorten spotlijsters, schildpadden en vinken kent. Maar niets over wat dat precies voor Darwin betekende, niets over hoe de beroemde Galápagosvinken Darwin tot zijn theorie brachten, niets over het mechanisme dat de curieuze variatie in snavelvorm van de vogels bewerkstelligde.

Het leek me duidelijk. De Vries prees hier een groot voorganger voor zijn pionierswerk, maar omdat hij diens theorie als achterhaald beschouwde, wilde hij er liever geen woorden aan vuilmaken. Dit vermoeden werd bevestigd door een bijdrage van Hubrecht over Darwin, in hetzelfde nummer. Evolutie, zei Hubrecht met zoveel woorden, begrepen wij eigenlijk pas goed dankzij het onderzoek van De Vries. Subtiel een-tweetje, nietwaar? Opnieuw gaf De Gids een kijkje in de huiskamer van de Nederlandse wetenschap.

Wel merkwaardig dat De Vries hiermee wegkwam. Hoe kon hij de Galápagosvinken, de paradepaardjes van de evolutietheorie, ongestraft zó marginaliseren, en dat nota bene in een herdenkingsbijdrage? Erger nog: toen ik David Lacks Darwin's Finches - het standaardwerk - er nog eens op nasloeg, bleek dat De Vries' éne regeltje niet eens klopte. De vinken zijn helemaal niet per soort over de eilanden verspreid, op de meeste eilanden komen meerdere soorten naast elkaar voor. Nu raakte ik geïntrigeerd - wat was hier aan de hand? Dus de Origin of Species uit de kast gehaald om te zien wat Darwin er zelf over had gezegd. Helemaal niets, bleek me na vruchteloos geblader; de wereldberoemde darwinvinken komen in de Origin niet voor! Ik begreep dat het tijd werd bij een echte Darwin-scholar te rade te gaan. En toen werd me duidelijk dat we hier met een hardnekkige mythe uit de wetenschapsgeschiedenis te maken hebben.

[p. 221]

Galápagosvinken

In 1982 publiceerde Frank Sulloway in het Journal of the History of Biology een nauwgezette analyse van Darwins bemoeienis met de vinken die later zijn naam zouden krijgen.

Het gangbare verhaal wil dat Darwin de vinken met hun opvallende snavels eigenlijk maar hoefde te zien om op het idee van evolutie door natuurlijke selectie te komen. Hij verzamelde exemplaren op elk eiland dat hij bezocht en kwam zo bijna vanzelf op de gedachte dat de soortenrijkdom het gevolg moest zijn van evolutie. Immers, ervan uitgaande dat de vinken ooit vanaf het Zuid-Amerikaanse vasteland de eilanden hebben gekoloniseerd, valt toch nauwelijks te geloven dat er een aparte variëteit naar elk eiland was gevlogen? De verklaring moest natuurlijk zijn dat er oorspronkelijk maar één soort was, en dat de vinken op elk eiland een specifieke snavelvorm hadden ontwikkeld, al naar gelang het voedsel dat ze aantroffen. In detail zou Darwin zijn evolutietheorie pas na de reis met de Beagle uitwerken. Maar de basis voor de gedachtegang van de Origin of Species uit 1859 werd in 1835 gelegd, op de Galápagoseilanden. En natuurlijk zouden de vinken in de Origin als spectaculair voorbeeld van evolutie dienen. Zo raakten de evolutietheorie en de darwinvinken onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Klopt niets van, aldus Sulloway. Ik meldde al dat de darwinvinken in de Origin helemaal niet worden genoemd, en ook voor de rest is het verhaal een fabeltje. Wat Darwin wél over de vinken dacht, blijkt uit zijn dagboekaantekeningen en brieven. Daaruit valt op te maken dat hij tijdens zijn verblijf op de Galápagos nauwelijks interesse had voor de vinken. Pas in 1837, toen hij alweer een halfjaar terug in Engeland was, begon hij uit te zoeken of er per eiland aparte soorten vinken waren. Maar dat kon hij toen niet meer precies achterhalen. Van de meeste vinken die hij had verzameld, had hij namelijk de vindplaats niet genoteerd.

Dat Darwin op de Galápagos zo weinig aandacht voor de vinken had, suggereert dat hij toen nog niet in evolutionaire termen dacht. De eerste notitie van Darwin waaruit blijkt dat hij in de veranderlijkheid van soorten begon te geloven, dateert van negen maanden ná zijn bezoek aan de eilanden. En pas midden 1837 realiseerde hij zich dat de Galápagosvinken als bewijs voor zijn evolutionaire ideeën konden dienen. Maar toen kwam hij er dus achter dat hij zijn vinken niet secuur genoeg had gelabeld om iets over hun verspreiding over de eilanden te kunnen zeggen.

Darwin dacht nog wel uit zijn gegevens te kunnen afleiden dat vier van de vinkensoorten in zijn collectie elk maar op één eiland

[p. 222]

voorkwamen. Maar hier blijkt opnieuw dat hij tijdens het verzamelen niet goed had opgelet. De vier soorten in kwestie komen allemaal op twee of meer eilanden voor. Wat meer is: we weten nu dat álle Galápagosvinken op meer eilanden voorkomen - op één na dan, maar die soort kende Darwin niet. Hij zat er, kortom, helemaal naast.

Darwins pad naar de evolutietheorie was heel wat bochtiger dan het vinkenverhaal ons wil doen geloven. Een paar waarnemingen van vinken met bijzondere snavels waren niet genoeg om hem op het idee van evolutie te brengen. Integendeel, hij begreep niet veel van de vinkenevolutie en had dus ook weinig reden ze in de Origin te bespreken. Het is goed mogelijk dat Darwin tijdens de Beagle-jaren al twijfelde over de stabiliteit van de soorten. Maar hij was nog lang niet de evolutionist die de Origin of Species schreef. Het kostte hem twintig jaar om alle puzzelstukjes op hun plaats te krijgen, en de vinken speelden daarbij geen grote rol. Je kunt de stelling dat de Galápagosvinken Darwin op het idee van evolutie brachten, beter omdraaien: pas toen hij over evolutie nadacht, kwam Darwin op het idee dat de vinken als bewijsmateriaal voor zijn theorie konden dienen.

Darwin's Finches

Maar waar komt de beroemde geschiedenis van Darwin en zijn vinken dan vandaan? Het verhaal zoals wij het kennen, komt voor het eerst voor in het al even genoemde standaardwerk van David Lack. Deze Engelse vogelkenner bezocht de eilanden vlak voor de Tweede Wereldoorlog en publiceerde er in 1945 een klassieker over, Darwin's Finches. Dit boek werd de basis voor de mythe van de darwinvinken. Lack presenteerde zijn vinkenonderzoek als een schitterende bevestiging van Darwins selectietheorie. In zijn boek gaf hij Darwin dan ook veel eer - zelfs voor ideeën die hij nooit had gehad. En het was Lack die als eerste beweerde dat de darwinvinken de sleutel waren geweest tot Darwins inzicht in het evolutieproces.

Latere schrijvers gingen nog een stapje verder en schreven alles wat Lack over de evolutie van de vinken had bedacht voor het gemak ook maar aan Darwin toe. Zo zou ook Darwin al hebben begrepen dat de snavels van de vinken aangepast waren aan hun voedsel - iets waar hij nooit een woord over heeft gezegd. Eén auteur liet Darwin op de Galápagos zelfs geboeid kijken naar een vinkensoort die hij daar in werkelijkheid helemaal niet gezien had. Het ging hier om een vink die kleine takjes gebruikt om insecten uit spleetjes in

[p. 223]

boombast te peuteren. Deze soort werd pas dertig jaar na Darwins bezoek ontdekt. Het merkwaardige peutergedrag werd zelfs pas na Darwins dood opgemerkt. Zo gaat dat met mythevorming.

Terug naar De Vries en De Gids. Zijn herdenkingsstukje uit 1909 dateert van ver vóór Lacks canonisering van de darwinvinken als schoolvoorbeeld van evolutie. Voor De Vries waren de vinken nog geen speciale groep. Hij noemde ze dan ook in één adem met andere dieren die Darwin hadden geïnspireerd tot nadenken over de veranderlijkheid der soorten, zoals de Galápagosschildpadden. En zijn bewering dat elk eiland een eigen vinkensoort had, dat was precies wat Darwin erover dacht. (Had De Vries de specialistische literatuur van zijn tijd erop nageslagen, dan had hij beter geweten, maar deze omissie zij hem vergeven.) Kortom, wat De Vries in zijn herdenkingsartikeltje schreef, daar was helemaal niets mis mee. De vinken en andere dieren zetten Darwin aan het denken, meer viel er voor De Vries niet over te zeggen. En voor ons evenmin, nu we het verhaal van zijn mythische proporties ontdaan hebben. Wat wij er nu méér over weten, dat wist Darwin niet, en De Vries evenmin.

Zo had ik dus iets achter dat volmaakt onschuldige stukje van De Vries gezocht dat er niet was. En zo bijna een steentje bijgedragen aan nieuwe mythevorming.