De Gids. Jaargang 168

[p. 54]

Willem Otterspeer
Erop los lezen

Aan het eind van mijn studie had ik het romantische idee dat er maar één man op de wereld was die mij kon begrijpen. Ik studeerde af - het was 1978 - op een onwerelds, vrijwel geheel uit citaten opgebouwd onding over Huizinga en alleen Jan Kamerbeek, die helemaal geen historicus was maar literatuurprofessor, zou er een beetje plezier aan kunnen beleven. Men heeft zo van die gedachten. Toen ik de scriptie aan hem opstuurde bleek dat hij een jaar eerder gestorven was. Die blauwe plek op mijn ziel - het mislopen van een ‘meester’ om met Steiner te spreken, en de jaloezie op hen die zich wel onder zijn gehoor bevonden (onder wie Boudewijn Büch, Arnold Heumakers, Carel Peeters en Peter van Zonneveld) - heb ik nooit helemaal weg kunnen masseren. Misschien zou je deze verlate uitgave van Kamerbeeks afscheidsoratie een even verlate poging kunnen noemen.

Een kopie van het manuscript van die rede kreeg ik lang geleden in handen via Boudewijn Büch. Boudewijn had, zo blijkt uit een begeleidende brief van Kamerbeek aan hem, aangeboden er een drukker voor te zoeken. Die brief alleen al (van 11 januari 1977) is een wonder. Büch was zoals bekend een aficionado van de kleur blauw. Ooit leende ik hem mijn exemplaar van William Gass' On Being Blue en het heeft me een paar jaar zeuren gekost voor ik het terugkreeg. Kamerbeek deelt hem zijn eigen verhouding met die kleur mee, één ervan als hoogtepunt ‘van het meest volmaakte L.S.D.-experiment’ dat hij onderging. ‘Het kwam als een koninklijke bekroning van een onweerstaanbaar crescendo.’

Zijn tweede ervaring had te maken met een verblijf in het ziekenhuis in het voorjaar van 1971. Kamerbeek was gewoon doorgegaan met college geven en ontving zijn studenten aan zijn bed in het Binnengasthuis (a real Master indeed). ‘Onder die 6 of 7 studenten,’ schrijft Kamerbeek aan Büch, ‘bevond zich een Mevrouw Kruitman, met wie ik nog nauwelijks kennis had gemaakt. Op een mooie aprilmorgen verscheen deze nu in een zo overrompelend ravissante

[p. 55]

blauwe voorjaarscombinatie, dat ik me niet weerhouden kon, haar toe te fluisteren; “a symphony in blue” (waarschijnlijk geïnspireerd door Théophile Gautier's “Symphonie en blanc majeur”). Dat is alles, maar je zult van me willen aannemen dat ook voor mij “blauw” iets kostbaars is.’

Dat vermengen van literatuur en muziek moet wezenlijk zijn geweest voor Kamerbeek. Het had ongetwijfeld te maken met de overtuiging dat literatuur niet alleen gelezen maar ook gehoord moest worden, dat lezen en voorlezen in elkaars verlengde liggen. ‘Hij genoot zichtbaar van het voorlezen uit zijn geliefde auteurs, en gaf zich daarin volkomen, zonder in aanstellerij te vervallen,’ schrijft Peter van Zonneveld in zijn mooie levensbericht over Kamerbeek. ‘In dit verband was zijn college over Jean Paul Richter en Marcel Proust onvergetelijk. Bij het citeren van andere auteurs was soms een ironische ondertoon in zijn stem te beluisteren, hetgeen de bijeenkomsten niet zelden verlevendigde. Wanneer dit zo in een betoog te pas kwam, kon hij, tot verbazing der toehoorders, plotseling beginnen met het al fluitend weergeven van een of ander muziekstuk (eenmaal heb ik meegemaakt dat deze uitvoering op weg naar de koffiekamer, in de lift met zijn toch gebrekkige akoestiek, voor een kleine groep studenten werd voortgezet).’

Jan Kamerbeek (1905-1977) was een lezer en een leraar. Hij had in Utrecht Nederlands gestudeerd. Daar legde hij de basis voor zijn inhoudelijke werk, dat voornamelijk over de Tachtigers gaat, en over Leopold en Bloem, Roland Holst en Nijhoff. Maar zijn methode of beter misschien zijn gebrek aan methode leerde hij in het buitenland, te Keulen en Bonn waar hij Oskar Walzel en Ernst Robert Curtius hoorde, te Parijs waar hij de colleges van Baldensperger en Hazard bijwoonde. Ze maakten hem tot dat in Nederland tamelijk zeldzame verschijnsel van comparatist, van iemand die erop los leest, in de omschrijving van Leo Spitzer.

‘Drauf loslesen’ is wat Kamerbeek zijn hele leven gedaan heeft. Hij was, om het in de woorden van James Joyce te vatten, ‘an ideal reader, suffering from an ideal insomnia’. Lezen was voor hem een bedwelming en een bevrijding, hij was doordesemd, soaked, trempé, satt, van de klassieke canon van de Europese literatuur. Hij kon als geen ander de tijdgeest van een bepaalde periode vangen in een netwerk van boeken, zoals hij deed in zijn adembenemend geconcentreerde dissertatie van 1966, zo klein als een natuurkundeproefschrift, over één artikel van Albert Verwey, waarvan hij de kernbegrippen laat resoneren in de hele omringende literatuur van Duitsland, Frankrijk en Engeland.

[p. 56]

Die vergelijking met de natuurkunde is minder gekunsteld dan ze lijkt. Zoals van Huizinga gezegd kan worden dat hij als eerste in de Nederlandse geschiedwetenschap de telescoop invoerde (de cultuurgeschiedenis), zo kan Kamerbeek de eer krijgen voor het eerst de microscoop te hebben toegepast in de Nederlandse literatuurwetenschap. Hij was microloog, hij ging uit van een klein detail, een grammaticale eigenaardigheid, een specifieke passage, en dat citaat groeide aan tot een stijl, tot een netwerk van auteurs, tot een periode.

Zo gaf hij ook college in Amsterdam, waar hij van 1966 tot 1977 hoogleraar algemene literatuurgeschiedenis was. Hij kwam binnen met een map met citaten en causeerde die aan elkaar. Hij gaf die citaten niet alleen in zijn colleges, hij gaf ze ook letterlijk weg. Wie bij hem kwam met een onderwerp voor een scriptie kon erop rekenen dat hij op een bijna hakkelend enthousiasme onthaald werd en 's anderendaags kreeg de student een bak met kaartjes in de hand geduwd waarin zijn eigen bevindingen met het betreffende onderwerp waren ondergebracht. Kamerbeek was de meest gastvrije docent van zijn tijd.

Als comparatist was Kamerbeek onovertroffen. Zijn werk kent grosso modo drie thema's: het vergelijken van twee auteurs (Van Deyssel en Proust, Pierson en Dilthey, Dilthey en Nietzsche, Huizinga en Curtius), de omcirkelende benadering van begrippen als ‘generatie’, ‘tijdgeest’ en ‘overgangsperiode’, en de pointillistische schildering van literaire erfenissen, zoals de invloed van een specifiek citaat, een welomschreven notie of een klassiek auteur. Die laatste essays, zoals over het begrip ‘couleur locale’ waren uitgewerkte vormen van de manier waarop hij college gaf, kleine citaatsymfonieën, waarbij hij als een flaneur door de westerse literatuur wandelde, als een verzamelaar, loyaal aan zijn citaten, met een koppige afkeer van wat gemakkelijk te rubriceren of ‘typisch’ was, maar juist gericht op het onklassificeerbare, zodat die stukken een soort montages werden en een surrealistische kwaliteit kregen.

Daarnaast was Kamerbeek zoals een goed natuurwetenschapper betaamt, de ontdekker van een voorheen totaal over het hoofd gezien verschijnsel. Een deel van zijn werk was gericht op het onderzoek van de kleinste taaleenheid, bijvoorbeeld adjectieven van het type on-, in-, im- en -bilis. Hem was opgevallen dat die bijvoeglijke naamwoorden een eigenaardige nadrukkelijkheid hadden. Dat kwam volgens Kamerbeek omdat vorm en betekenis hier op een uiterst gelukkige manier samenvielen. Ze verwezen naar zichzelf. Als Roland Holst het had over ‘een sterk en ontembaar teeken’, als Bau-

[p. 57]

delaire gewaagde van een ‘plainte indomptable et sauvage’, dan was het metaforisch gebruik van het adjectief volgens Kamerbeek zo doeltreffend, omdat de betekenis ervan -‘niet-te-onderdrukken’ - geaccentueerd wordt door het taalteken zelf. ‘Het taalteken maakt hier de pretentie waar, die in de betekenis ligt opgesloten,’ zo zei hij in zijn inaugurele rede van 1966.

Even verderop in die rede paste Kamerbeek dit inzicht toe op het gebruik van het woord ‘pad’ in de dichtkunst. Het lied van de nachtegaal, waarop Keats zijn ode schreef -‘perhaps the self-same song that found a path/ through the sad heart of Ruth...’ - vindt via het enjambement van path en through zijn eigen weg, het woordje path is hier een pad. Zo was Kamerbeek er ook van overtuigd dat Leopold zijn gedicht ‘Oinou hena stalagmon’ (één druppel wijn) met opzet opent met de plecht van het schip, waarvandaan de wijn in zee geplengd wordt, om zo een eenheid te scheppen tussen de plecht die het water en het gedicht dat de bladspiegel snijdt.

Een ander prachtig voorbeeld trof hij aan in het gedicht ‘Ademen’ van Bloem. Leven, zo dichtte Bloem, ‘was niet meer dan ademhalen’. In het tweede kwatrijn concretiseert hij dit dan als volgt: ‘Maar dat is: in de diepten van dit dal/ De oneind'ge ruimte tot zich in te leiden/ En, na één wankel ogenblik van beiden,/ Die te hergeven aan 't beroofd heelal.’ Kamerbeek noemt dit een geval van optimale intonatie: ‘Er wordt niet alleen over een dal gesproken: als men het vers hardop leest en zich van de betekenis van de woorden doordringt, kan men niet anders dan naar dit woord afdalen. Het is onmogelijk - op straffe van een inadequate, blijmoedig redenerende intonatie - het op hoge toon uit te spreken. “Dit dal” is een dal, krachtens het samenspel der factoren waaruit het gedicht is opgebouwd.’

Kamerbeek was een lezer in de grote traditie, iemand die uit was op de optimale lectuur. Al lezend was hij op zoek naar de fysionomie van een stijl ‘in haar onvervangbaar zo-en-niet-anders’. Imponderabilia op de weegschaal, zo noemde hij de stilistiek en hij bedoelde daarmee vooral het gevoel voor nuance. ‘Jene Einzelzüge, auf die es ankommt,’ zo citeerde hij ‘een der grootste thans levende literatuurhistorici’ - het was natuurlijk Ernst Robert Curtius - ‘kann man nicht suchen - sie müssen einem aufleuchten. Kritische Begabung ist nicht anderes als die Fähigkeit, von solchen Einzelzügen frappiert zu werden. Wenn das Philosophieren im Staunen wurzelt, so ist es die Voraussetzung aller Kritik, dass dem Kritiker bestimmte Dinge auffallen...’

Die verwondering dreef Kamerbeek tot het comparatisme. Over

[p. 58]

die verwondering schreef hij: ‘Wat ik al vergelijkende zal zoeken, is dan ook niet afhankelijkheid, maar verwantschap en verschil. De vergelijking, de parallel, is een middel om de thaumasia te wekken, de blik te scherpen voor die verschijnselen waarmee men al te zeer vertrouwd is om er nog perspectief in te zien.’ Verwondering, verwantschap en verschil, Kamerbeek vinkt er de kwalificaties van de ideale lectuur mee af. Het is als hommage aan een dergelijke - uitgestorven? - manier van lezen, dat hier zijn afscheidslezing alsnog in druk verschijnt, over de adem van het gedicht die tegelijk de adem van een groot lezer is.