De Gids. Jaargang 167

[p. 516]

Nicolien Mizee
Hij had zijn muts ook niet op

Op een windstille dag in april klom ik door het zolderraam in de dakgoot om een aantal dakpannen terug te leggen die 's nachts tijdens een storm schurend naar beneden waren gegleden. De telefoon ging. Ik hield me met één hand vast aan de schoorsteen en wrong mijn mobiel uit mijn broekzak.

Het was mijn moeder. Ze zei dat vader op straat was overleden aan een hartaanval. Er was een ambulance gekomen. Een van de broeders was een neger, de ander een gewone, blanke man. Ze hadden nog van alles geprobeerd, maar het had niet mogen baten: mijn vader was meteen dood geweest.

Ze praatte nog een tijdje door, terwijl ik door het zolderraam weer naar binnen klom.

‘Vertel me de rest straks maar,’ zei ik. ‘Ik ben in een uur in het ziekenhuis.’

‘Hoe kom je?’ vroeg ze.

‘Over de Afsluitdijk,’ antwoordde ik.

‘Dat bedoel ik natuurlijk niet!’ zei ze gegriefd.

‘Je merkt het vanzelf,’ zei ik.

‘Je bent je vaders dochter,’ wist ze nog te zeggen.

Je vaders dochter. Mijn moeder wist me altijd weer te verbazen. Zou ze werkelijk hopen dat de dood, na mijn vader weggemaaid te hebben, zijn zeis even zou neerleggen om mij aan de hand naar een damesmodezaak te trekken en een jurk uit te zoeken?

‘Hij had zijn muts ook niet op,’ was het eerste wat mijn moeder zei toen ik me bij haar voegde in het ziekenhuis.

Dat had niet uitgemaakt, verzekerde de dokter haar. Een hartaanval hield je niet tegen. En trouwens, het was helemaal niet koud geweest.

Mijn moeder knikte, maar ik wist dat het laatste woord hierover nog niet gesproken was. Verder viel er niet veel meer te zeggen. Vader zou later die dag thuisgebracht worden. We gaven de dokter nog

[p. 517]

maar een keer een hand, bedankten hem voor God weet wat, en liepen naar de uitgang. Buiten op straat strekte mijn moeder haar arm en hand horizontaal en zei: ‘Er staat toch een gure wind.’

‘Nee, het is lauw weer,’ zei ik.

Ieder in onze eigen auto reden we naar het dorp waar mijn ouders woonden.

Drie buurvrouwen waren het huis al ingegaan want ze hadden de sleutel en wisten wat er gebeurd was. De afwas was gedaan en de koffie klaar, en toch waren ze alle drie druk bezig. Ik nam hun handelingen goed in me op, voor het geval ik zelf op een dag iemand moest bijstaan na een sterfgeval. Een van de vrouwen had het complete zondagse servies uit de kast gehaald om het bord voor bord af te wassen.

Toen we binnenkwamen, vielen alle handen stil; doeken en schoteltjes werden tegen borsten en dijen gehouden en drie gezichten keken ons vragend aan. Het volgende moment omhelsde iedereen elkaar huilend, waarbij zoveel armen en natte wangen passeerden, dat mijn moeder en ik elkaar ineens beet hadden. Dat deed ons even in de lach schieten, toen lieten we elkaar vlug los.

‘En dit is...’ zei een dikke, donkere vrouw en keek vragend naar mij.

Mijn moeder schoot in een nerveuze proestlach. ‘Dit is mijn dochter Marijke.’

‘Juno,’ zei ik, en stak mijn hand uit. 't Was gek om ze alle drie een hand te geven, terwijl we elkaar net nog gekust en omhelsd hadden. Ikzelf zou, als mijn moeder het pleit niet beslecht had, in deze situatie liever gehad hebben dat ze een man in me gezien hadden, want het is verbazend hoe diep uit de keel dergelijke warme, stevige dorpsvrouwen gaan koeren als er een slanke, donkere jongeling in hun midden is. En afwassen hoeft ook meteen niet meer.

‘Onze poes heette vroeger Juno,’ zei mijn moeder verontschuldigend. ‘Daar heeft ze het van.’

‘Juno is een mooie naam,’ zei de donkere, ‘is het niet een soort god?’

‘Van de vruchtbaarheid en het huwelijk,’ zei ik.

Toen ging de bel en stond de begrafenisondernemer voor de deur. Ik vroeg me af hoe hij ons gevonden had en wierp onwillekeurig een blik op de hemel boven ons huis. Terwijl ik hem voorging naar de keuken, dacht ik daarover na. Welk diep instinct deed mij, in deze eeuw en op deze plaats, nog zoeken naar de doodsgieren in de lucht?

[p. 518]

We gingen aan de grote tafel in de kamer zitten. De begrafenisondernemer legde formulieren op tafel met vragen waar geen enkel mens bij leven en welzijn over nadenkt, zoals de kleur van de bekleding van de kist en het soort koekjes bij de uitvaartdienst. Mijn moeder antwoordde met een snelheid of ze punten kon verdienen en glimlachte gevleid toen de begrafenisondernemer een bladzijde omsloeg en zei: ‘U weet precies hoe u alles hebben wilt!’

Ik bleef tot laat en reed 's nachts naar huis, want bij mijn ouders slapen deed ik al zestien jaar niet meer. Al met al was die eerste dag goed verlopen. De moeilijkheden begonnen pas de volgende dag.

Ik was na de ochtendspits vertrokken en kwam om elf uur in het dorp aan. Er stond een grote auto voor het huis en de voordeur was open. Geschuifel en gepraat in de huiskamer, alsof mijn ouders samen bezig waren een meubelstuk te verplaatsen. Een moment verwachtte ik mijn vader aan de andere kant van de deur: levend, opkijkend, zijn bril rechtzettend. Ik zou hem niet missen, want ik hield niet van mijn vader en dood gaan we allemaal. Toch voelde ik me mistroostig toen ik de deur opende.

Twee mannen stonden naast elkaar, met plechtige, rode koppen. Ze hadden het lichaam van mijn vader gebracht. Mijn moeder hield een kam in haar hand en keek keurend, met een schuin hoofd, de kist in. ‘Wat vind jij er zo van?’ vroeg ze.

De mannen, die begrepen dat ik een familielid was, keken me nieuwsgierig en meewarig aan.

‘Gecondoleerd, meneer,’ zei de linker en stak zijn hand uit.

‘Is het uw vader?’ vroeg de ander.

Ik knikte en liep naar de kist. Mijn vader lag in het roze satijn als een rumboon in een doosje. Vreemd genoeg zag hij er jonger uit dan toen hij nog leefde. De rimpels waren weggetrokken en de lubberende, dunne huid onder zijn kin hing glad langs twee dunne halspezen, als natte was over een drooglijn.

‘'t Ziet er goed uit,’ zei ik. Ik bleef kijken, het was net of er iets aan hem ontbrak.

‘Ja hè,’ zuchtte mijn moeder. Ze deed nog een stapje achteruit, kneep haar ogen dicht en gaf de mannen met een kort knikje te kennen dat ze klaar was.

Tot mijn verbazing pakten ze een glazen plaat die zo helder schoon was dat ik hem nog niet had zien staan, en legden die op de kist.

‘Is dat nodig?’ vroeg ik. ‘'t Lijkt me zo benauwd.’

[p. 519]

‘Mijn dochter heeft last van claustrofobie,’ zei mijn moeder.

‘Als uw dochter komt, kunt u de plaat er afhalen,’ zei een van de mannen. En tegen mij met een blik van mannen onder elkaar: ‘'t Is niet zwaar.’

‘Wat zijn de voordelen van zo'n plaat?’ vroeg ik.

Hij haalde de schouders op. ‘Als het warm wordt, is het aan te raden om hem erop te houden.’

‘Laat nú maar liggen,’ zei mijn moeder. ‘Komt u maar, heren.’

Ik bleef achter en schoof de plaat een paar centimeter naar boven, zodat er aan het voeteneind een smalle spleet ontstond.

In de keuken kregen de mannen koffie met koek. De buurvrouwen kwamen binnen en schoven ook weer aan.

‘Zijn de laatste sacramenten nog toegediend in het ziekenhuis?’ vroeg de donkere.

‘Ik denk het niet,’ zei mijn moeder afwezig. ‘Hij was al dood.’

Ze vermeed angstvallig mijn naam te noemen, maar dat had ze gerust kunnen doen: voor de mannen was ik nu een man, voor de vrouwen een vrouw en niets zou ze daar nog van af kunnen brengen. Zo ging het altijd: als de mensen eenmaal een besluit genomen hebben, blijven ze erbij. Toch hield ik het verlangen dat er ooit iemand zou komen die verrast zou opkijken, nóg een keer zou kijken en me zou toelachen met een blik van herkenning. Misschien is dat het laatste sacrament dat je toegediend krijgt in de seconde tussen leven en dood: het sacrament van de herkenning.

Er kwam veel bezoek die dag. Telkens hoorde ik de stem van mijn moeder zeggen: ‘Hij had zijn muts ook niet op.’ Als iets vaak genoeg wordt herhaald, wordt het vanzelf een waarheid. Ik kon niet toestaan dat een nieuwe leugen de wereld in zou komen waar ik naast stond, dus een paar uur bleef ik geduldig herhalen dat geen muts ter wereld een hartaanval kon voorkomen, dat de dokter het zelf gezegd had, en dat het bovendien prachtig weer was geweest. Na een tijdje begon het mij te vervelen. Ik ging zo ver mogelijk van mijn moeder af staan en trok mijn schouders hoog op als er een nieuwe bezoeker binnenkwam, waarbij ik zachtjes kreunde, neuriede of gromde, om de uitspraak over de muts niet nogmaals te hoeven horen.

Door deze manoeuvre kwam ik verder van mijn vader af te staan. Hoewel ik niet graag de kist in keek, leek het me niet terecht dat mijn moeder mij van mijn vader verwijderde, al was hij nu dan dood.

Ik liep naar haar toe, pakte haar bij de schouders en dreef haar, op

[p. 520]

de manier waarop kinderen treintje spelen, naar de andere kant van de kamer. Ze was druk aan het uitleggen waar mijn vader op het plaveisel ineengezakt was, vlak voor het postkantoor, en liet zich gewillig voortduwen. Pas toen ik losliet, zag ik met wie ze sprak.

Misschien was er iets in mijn ogen, misschien in de hoog uitschietende giechel van mijn moeder.

De uitdrukking van mild medeleven viel als een plakplaatje van het gezicht van dokter Demmers.

‘Marijke...’ zei hij.

Mijn moeder proestte maar door, verslikte zich en liep hoestend de kamer uit. Twee geschrokken buurvrouwen volgden haar op de hielen.

Dokter Demmers was al jong volledig kaal geweest, waardoor hij weinig veranderd leek. Maar nu waren onze ogen op gelijke hoogte.

‘Wat doe jij hier?’ vroeg ik.

‘Ik wilde je vader de laatste eer bewijzen,’ zei hij.

Een moment was ik met stomheid geslagen. Toen begon ik te lachen.

‘Je vader is vorige week bij mij langs geweest,’ zei dokter Demmers geërgerd. ‘Hij had een artikel in de krant gelezen over jouw...’ Hij zocht naar de juiste term en ik keek hem nieuwsgierig aan. Indertijd had dokter Demmers nooit naar zijn woorden hoeven zoeken.

‘Jouw aangeboren aandoening en hoe ze daar tegenwoordig mee omgaan. Je vader wilde weten hoe ik daarover dacht. Ik zei dat elke tijd zijn eigen methodes hanteert en dat we naar beste eer en geweten gehandeld hebben.’

Behaaglijk herhaalde hij: ‘Naar beste eer en geweten!’

Toen liep hij naar de kist, legde zijn handen over elkaar in zijn kruis en keek plechtig.

Mijn moeder kwam binnen.

‘Wist jij dat vader vorige week bij dokter Demmers is geweest?’ vroeg ik.

Er gleed een sluwe uitdrukking over haar gezicht. ‘Je vader en ik hadden niet de gewoonte om elkaar te controleren,’ zei ze. Ze ging dicht naast dokter Demmers staan en samen staarden ze zo diepzinnig de kist in dat ook ik onwillekeurig weer keek, alsof zich daar iets nieuws afspeelde.

Voor de tweede maal vroeg ik me af wat er toch aan mijn vader ontbrak. Hij droeg zijn bril en zijn stropdas, en toch was er iets weg. Mijn blik dwaalde naar zijn handen. Om zijn ringvinger was een wit

[p. 521]

randje. Ik stak mijn handen in mijn broekzakken. Mijn moeder begon weer over de muts. Er zat een opgevouwen papiertje in mijn rechterzak.

Later vroeg ik me af hoe ik zo blind had kunnen zijn. Nog voor ik het opengevouwen had, wist ik wat het was: een afhaalbericht voor een pakje, dat ik die ochtend gedachteloos in mijn zak gestoken had. En ik wist ook waarom mijn vader voor het postkantoor was doodgegaan.

Ik liep de kamer uit met opgeheven hoofd, vastbesloten om me niet te haasten. Zou ik naar huis moeten scheuren, met plankgas over de Afsluitdijk, omdat mijn vader na een halve eeuw op gedachten was gekomen die ik hem jarenlang in alle toonaarden had toegeschreeuwd en toegefluisterd en waarnaar hij nooit had willen luisteren? Op mijn knieën had ik voor hem gelegen, de tranen van een heel mensenleven had ik over zijn broekspijpen laten lopen en hij had naar me gekeken of ik iets vreemds en onwelgevalligs was, zei dat dokter Demmers het het beste wist en kom, laten we gaan.

Na een paar jaar had ik niet meer geprotesteerd en het zwijgend en gelaten ondergaan: de bezoeken aan het ziekenhuis, de operaties, de hormooninjecties. De gloeiende urine die uit vijf gaten tegelijk kwam en over de nog niet geheelde wonden stroomde. De hechtingen die opensprongen als ik op de wc zat. De borsten die begonnen te groeien als zwammen op een zieke boom. De strakke vlechten die mijn moeder in mijn haar maakte, met opeengeknepen lippen en venijnige rukjes na elke slag alsof ze me er nóg voor wilde straffen dat ik niet als jongetje of meisje geboren was, maar als allebei.

Ik had me wel eens afgevraagd waarom ze besloten hadden een meisje van me te maken. Een jongetje had net zo goed gekund. Mijn moeder hield van handwerken; misschien had ze jurkjes voor me willen naaien. Misschien was een mislukt meisje minder erg dan een mislukt jongetje. In elk geval moest er direct na de geboorte iets geamputeerd worden dat, hoe miniem ook, mijn ouders, dokter Demmers en de hele wereld in de weg zat. Na die eerste operatie volgde er nog een en nog een, en zo veranderde de zachtste, intiemste plek van mijn lichaam in een steenrood litteken, hard als leer.

Op de dag van mijn zestiende verjaardag was ik van huis weggelopen. Ik knipte mijn haar af, liet de borsten weghalen en bezocht mijn ouders eenmaal per jaar, met Pasen.

In het postkantoor hoefde ik niet te bewijzen wie ik was, ik kreeg het pakje meteen mee. Het was zo groot als een sigarenkistje. Ik reed

[p. 522]

naar huis, liep alle trappen naar boven en ging op het bed zitten. Ik maakte het touwtje los en daarna het plakband. Ik vouwde het bruine pakpapier weg. In het doosje zat een brief en een nog kleiner doosje. Daarin lag mijn vaders zegelring met de drie gestileerde vogeltjes, waardoor het leek of er vvv stond. Toevallig had hij zijn hele leven bij de vvv gewerkt, waardoor dit familiesieraad op een reclameartikel had geleken.

Ik scheurde de envelop open. Er viel een krantenknipsel uit. In de kantlijn stond geschreven: ‘Dit artikel kwam mij enige dagen geleden onder ogen. Ik wil je hier iets over zeggen. Je vader.’

Een brief van een dode, een zegelring die uit een verrassingsei afkomstig leek en een uitnodiging voor een gesprek dat nooit zou plaatsvinden. Ik ging liggen, vouwde mijn handen onder mijn hoofd en keek naar de hemel. Ik weigerde om na te denken over wat mijn vader me had willen zeggen. Met iemand die al doodbleef na twee regeltjes, viel niet te praten.

Die nacht droomde ik dat ik de huiskamer in sloop, de glazen plaat weghaalde en de kist in keek. Tranen gleden over het gezicht van mijn vader en maakten donkere plekken in het roze satijn. Zijn mond sprong open als een wond, en bloed, slijm en vreemde klanken kwamen naar buiten. Ik boog mijn hoofd dieper voorover, verloor mijn evenwicht, en het volgende moment zat ik rechtop in mijn bed.

Deze droom zou nog jaren terugkeren, totdat ik wist wat mijn vader wilde zeggen.