De Gids. Jaargang 167

[p. 428]

Tjerk Ruimschotel
Nederland, een aarzelende wereldstad

In maart 1997 verscheen de eerste versie van de Nieuwe Kaart van Nederland. Op één topografische ondergrond waren alle geplande projecten op het terrein van de ruimtelijke inrichting van Nederland digitaal ingevoerd. Afgedrukt op een schaal van een autokaart (1:200.000) waren de ongeveer vijfduizend projecten goed te zien en te herkennen. De plannen voor woningbouw, infrastructuur en nieuwe natuur die afzonderlijk wel bekend waren, konden nu in één oogopslag geplaatst worden. Het leek een schier onoverzienbaar aantal projecten, maar het bleek mogelijk de samenhang van de projecten in vijf brainstormbijeenkomsten van een dag elk met de direct betrokkenen te bespreken. De minister van Ruimtelijke Ordening zou dan ook perfect op de hoogte kunnen zijn van wat er op dit terrein speelt in het Nederland van 40.000 vierkante kilometer met 16 miljoen inwoners. Bijvoorbeeld via een permanente marathon van teleconferenties aangevuld met informatieve briefings in strategisch gelokaliseerde wegrestaurants. Ook op een iets minder persoonlijke wijze is het heel goed mogelijk een redelijk omvattende kennis te verkrijgen van wat er op het terrein van zowel de abstracte beleidsvorming als de concrete planuitvoering in Nederland gebeurt. Bijvoorbeeld door het dagblad voor de bouw Cobouw, vaktijdschriften als de Architect, Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening of Blauwe Kamer. Tijdschrift voor landschapsontwikkeling en stedenbouw, het Jaarboek Architectuur in Nederland of het tweejaarlijkse overzicht Landschapsarchitectuur en Stedenbouw in Nederland te lezen. Of een van die Nederland-specials die geregeld door toonaangevende buitenlandse bladen worden uitgegeven. Het meest eenvoudige is echter: www.nieuwekaart.nl.

Desondanks is het wonderlijk dat er geen autoriteit is die officieel verantwoordelijk is voor de nationale samenhang van de ruimtelijke inrichting op het meest concrete, voor de bewoners meest essentiële niveau. Het ruimtelijke-ordeningsbeleid is al decennia gebaseerd op de opvatting dat de ruimtelijke orde van het land alleen op

[p. 429]

abstracte wijze en op hoofdlijnen geformuleerd kan worden. Daarentegen bevatten beleidsdocumenten voor het nationale territoir toch vaak een kaartbeeld dat bijna leest als een stadsplattegrond. En nationale beleidsuitspraken richten zich dikwijls op bepaalde concrete ingrepen in de ontwikkeling van de steden, de dorpen en het platteland. Dit speelt momenteel ook bij de nieuwste beleidsnota over de ruimtelijke ordening van het land. De regering presenteert in de Nota Ruimte van dit jaar de belangrijkste beleidslijnen en nationale projecten: versterking van de positie van de Randstad Holland ten opzichte van andere Europese agglomeraties; verstedelijking buiten de Randstad Holland in een vijftal stedelijke concentraties: de Brabantse Stedenrij, Maastricht-Heerlen, Arnhem-Nijmegen, Twente, Groningen-Assen; aandacht voor infrastructurele verbindingen binnen Nederland en Europa en ruim baan voor de nationale luchthaven Schiphol ten koste van woningbouw. Naast deze eventueel als strategische beslissingen op landsniveau te karakteriseren aanwijzingen gaat de regering zeer ver in het gedetailleerd benoemen en situeren van lokale, hooguit regionale, ruimtelijke programma's voor woningbouw, bedrijfsterreinen en tuinbouwgebieden met name binnen de Randstad.

Gelijktijdig met de Nieuwe Kaart verscheen een plattegrond van de Randstad die zo getekend was dat deze verzameling steden, dorpen en agrarische gebieden begrepen kon worden als één samenhangend stedelijk veld met concentraties van werkgelegenheid en voorzieningencentra in het westen en een suburbanisatie van de rest van Nederland. In deze nieuwe ruimtelijke orde van het land verschijnt een veelzeggend fenomeen, namelijk de reconstructie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een verdedigingslinie uit de negentiende eeuw van ruim 70 kilometer lang, bestaande uit een samenstel van vestingwerken en onder water te zetten stukken land. Aan de ene kant kan dit opgevat worden als een logische schaalvergroting van de aandacht voor het militair-historisch erfgoed. Na de romantische restauraties van de middeleeuwse stadspoorten en -muren werden solitaire forten en vestingwerken opgeknapt. Vervolgens werden hele vestingsteden gereconstrueerd en onlangs werden ontwerpen gepresenteerd voor de Stelling van Amsterdam, een gordel van forten en inundatiewerken rond de hoofdstad. Aan de andere kant kan men de recente aandacht voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die de oude provincie Holland beschermde, zien als een poging om de Randstad Holland een nieuwe betekenis te geven. Per slot heeft elke militair-ruimtelijke strategie niet alleen een politiek-juridische achtergrond maar ook altijd een sociaal-economisch

[p. 430]

doel. De belangrijkste reden voor het ontwikkelen van collectieve ruimtelijke arrangementen is de gemeenschappelijke behoefte aan veiligheid. In een verdedigingsstrategie komt een aantal aspecten samen: het besef dat je iets of iemand wilt verdedigen en de manier waarop je die verdediging organiseert. In Nederland is de landsverdediging nooit een stringente bewaking van de landsgrenzen geweest, maar eerder een militair organisatiemodel in ruimte en tijd. Een soort geografische boekhouding waarin werd opgemaakt wat (en wie) per saldo de moeite van het beschermen waard was.

Er lijkt een ononderbroken nationalistische lijn te lopen van het eind (in 1648) van de Tachtigjarige Onafhankelijkheidsoorlog van het Nederlandsche Volk onder Willem van Oranje naar het huidige sociaal-democratische, zogenaamd Oranjegezinde Koninkrijk. De glorieuze Republiek der Zeven Verenigde Provinciën van de zeventiende en achttiende eeuw was echter een internationaal opererend conglomeraat van commerciële stadsrepublieken, waarin multinationaal opererende handelskongsi's als de voc en wic de feitelijke machthebbers waren en niet Het Volk of De Koning. De Republiek was in feite een door vloten en vestingen verdedigd koopmanskantoor. Pas de (tijdelijke) inlijving bij Frankrijk rond 1800 markeert het begin van een nationale eenheidsstaat in de vorm van een koninkrijk die in 1813 zijn (wederom tijdelijke) grootste omvang had tijdens de door ‘Europa’ gewenste samenvoeging van België en Nederland. Na de afscheiding van België in 1839 werd de landsverdediging van het nieuwe rijk gebaseerd op een strikte neutraliteitspolitiek - die vooral gevoerd kon worden vanwege de, voor alle in het Europese machtsevenwicht betrokken partijen belangrijke, strategische positie van de Hollandse delta. Meer dan een leger om de grenzen te surveilleren was niet nodig. Pas in 1848 veranderde Nederland officieel van een Koninkrijk, dat door de Koning als particulier bezit werd beschouwd, in een parlementaire democratie waarin een zich emanciperende bevolking steeds meer invloed op staatszaken kreeg. Na de Frans-Duitse Oorlog van 1870-71 werd in 1874 de Vestingwet aangenomen waarin de verdediging van Nederland geconcentreerd werd op het verstedelijkte westen van het land, beschermd door de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De buitengebieden werden nog meer aan hun lot overgelaten. Binnen de Vesting Holland werd als laatste plek die verdedigd moest worden de Stelling van Amsterdam aangelegd. In de Eerste Wereldoorlog kon Nederland neutraal blijven omdat de combatterende partijen er belang bij hadden dat er in Europa een vrijhaven voor handels-, diplomatieke en spionageactiviteiten bleef.

[p. 431]

De typische Hollandistische handels- en de daaraan gekoppelde vredespolitiek werd door de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog enigszins onderbroken. Maar doordat Europa in de twintigste eeuw steeds meer een werkbare geopolitieke eenheid begon te worden, waarbinnen de meeste functies van de traditionele natiestaat vervuld worden, zoals economische en buitenlandse zaken, en vooral ook defensie, konden wij blijven werken aan een vrijwel gehele verstedelijking van Nederland, met de Randstad Holland als, ook toeristisch interessante, historische kern. Binnen deze Deltametropool is plaats voor een gordel van suburbane woongebieden: de provincies Zeeland, Brabant, Limburg, Gelderland, Overijssel, Drenthe, Groningen, Friesland en Flevoland. Langzamerhand beginnen we te wennen aan de observatie dat Nederland geen dichtbevolkt land is maar een dunbevolkte stad. Nederland heeft nooit echt een land willen zijn, maar streefde altijd naar de beste sociaal-ruimtelijke en bestuurlijk-militaire organisatie om stedelijke ambities te kunnen realiseren. Onze buitenlandse vrienden hebben dat veel eerder begrepen dan wijzelf: sinds jaar en dag noemen zij ons land de Nederlanden in meervoud: The Netherlands, Die Niederlande, Les Pays-Bas. Dit wijst eerder op een geografisch vaag begrensd fenomeen - de Lage Landen bij de Zee - dan op een nauwkeurig afgebakende ruimtelijk-politieke entiteit die samenvalt met het woongebied van de Nederlandse bevolking.

De bewoners van het huidige multi-etnische Nederland hebben, meer nog dan in de vroegere koloniale situatie een persoonlijke oriëntatie op vele buitenlanden als ‘land van herkomst’. Het geestelijk wereldbeeld (‘the mental map’) van al die Nederlanders tezamen bestrijkt momenteel een groot deel van het Oude en Nieuwe Europa, van de landen rond de Middellandse Zee en in het Midden-Oosten, van Afrika, Azië, Australië en de Amerika's. Dit ongekende reservoir van kennis over en banden met ‘verre en vreemde landen’ hebben we altijd weten aan te wenden in onze handelscontacten met de rest van de wereld. Steeds tot voordeel van diegenen die hier al generaties lang, of pas net, wonen en ook van degenen die zich hier ter stede willen vestigen. De groei en bloei van Nederland lag in de stad. De essentie van een stad is zijn stedelijkheid, ofwel het vermogen steeds nieuwe vormen van stedelijkheid te genereren, zowel functioneel, ruimtelijk als sociaal. Alleen in de stad speelt dit proces van permanente reproductie. Dit gebeurt niet vanzelf, maar uitsluitend door confrontaties, discussies en standpuntbepaling, leidend tot publieke en private plannen voor investering in ruimtelijke projecten. Daarom is het belangrijk dat er veel (en veel verschillende)

[p. 432]

mensen bij elkaar leven; dat er allerlei kruisverbanden ontstaan tussen wonen, werken en recreëren, tussen onderwijs, kunsten en wetenschappen, tussen handel, industrie en overheid, tussen oude en nieuwe Nederlanders en tussen oude en nieuwe vormen van stedelijke milieus. Een stad is een machine die stedelingen en stedelijk gedrag produceert. Nederland is een stad.