De Gids. Jaargang 167

[p. 420]

Maarten van Rossem
Nederland een bananenmonarchie?

De burgers van moderne natiestaten zijn vrijwel zonder uitzondering van mening dat juist hun natiestaat een zeer bijzonder exemplaar is, dat in positieve zin afwijkt van andere natiestaten. In beperkte zin is die overtuiging wel juist. De diverse moderne natiestaten hebben niet allemaal hetzelfde verleden en daardoor verschillende politieke en culturele tradities. In algemene zin kan echter geconcludeerd worden dat de moderne natiestaten zeer sterke overeenkomsten vertonen, vanwege de identieke economische en sociale eisen die aan dergelijke staten worden gesteld. Zo zijn er duidelijke verschillen tussen Nederland en Denemarken, maar vergeleken met Nigeria of Paraguay zinken die verschillen in het niet.

De Nederlanders hadden traditioneel een zeer positief zelfbeeld. Nog in de jaren zeventig meenden zij dat Nederland een gidsland voor de rest van de wereld zou kunnen zijn. In deze opmerkelijke eigendunk is de laatste jaren de klad gekomen. Het lijkt soms wel of een groot deel van de spraakmakende gemeente in Nederland in een collectieve nationale depressie is geraakt. Pessimisme woekert als een schimmel over de nationale cultuur. Nationale eigenaardigheden die vroeger als positief werden gezien, worden nu geacht de natie te gronde te richten. Overal valt te lezen dat in andere moderne natiestaten alles beduidend beter is georganiseerd en er zijn zelfs commentatoren die menen dat Nederland al jaren geen moderne natiestaat meer is, maar een bananenmonarchie.

Neem nu het fameuze Nederlandse ‘gedogen’, dat het best omschreven kan worden als het pragmatisch tolereren van dingen die eigenlijk verboden zijn, maar waarvan het verbod redelijkerwijze niet geëffectueerd kan worden. Dit gedogen, dat steeds beschreven wordt als uniek Nederlands, zou op tal van terreinen geleid hebben tot ernstige maatschappelijke verloedering. Het onvermijdelijke impliciete uitgangspunt van deze redenering is dat in andere moderne natiestaten de wet- en regelgeving strak wordt nageleefd. Dat

[p. 421]

is, als we er even over nadenken, bijzonder onwaarschijnlijk. Alle moderne natiestaten hebben een zeer omvangrijk, ondoorzichtig systeem van wet- en regelgeving. Daar valt alleen maar mee te leven door pragmatisch te gedogen. Het woord gedogen mag wellicht typisch Nederlands zijn, de praktijk komt overal voor. Moeten we werkelijk geloven dat in België of Duitsland minder gedoogd wordt dan in Nederland? Bij de bozige retoriek over het verderfelijke gedogen worden overigens nooit concrete voorbeelden gegeven van regelgeving die bijvoorbeeld in België strak en consequent wordt nageleefd. Karakteristiek voor het pessimisme over de nationale cultuur is dat een toetsbaar comparatief perspectief vrijwel altijd ontbreekt.

Vooral het gedoogbeleid ten aanzien van de softdrugs is voor vele cultuurpessimisten een steen des aanstoots. Hier vormt Nederland op het eerste gezicht inderdaad een uitzonderingsgeval, hoewel België sinds kort het Nederlandse voorbeeld volgt. In de meeste West-Europese landen en zeker in de Verenigde Staten wordt ogenschijnlijk een hard en compromisloos beleid gevoerd tegen het gebruik van softdrugs. Minimale studie leert echter dat in deze landen het gebruik van softdrugs op lokaal niveau systematisch wordt gedoogd. Terwijl de nationale autoriteiten zich te buiten gaan aan fraaie retoriek over de oorlog tegen de verdovende middelen, beseffen de lokale autoriteiten dat ‘zero tolerance’ ten aanzien van het softdrugsgebruik om praktische redenen onmogelijk is. Op elke Amerikaanse universitaire campus worden op grote schaal softdrugs gebruikt en ook in de West-Europese landen zijn die zonder veel moeite verkrijgbaar. Dit voorbeeld kan probleemloos gegeneraliseerd worden. Gelooft iemand nu werkelijk dat er in andere, met Nederland vergelijkbare naties niet geëuthanaseerd wordt, dat prostitutie niet voorkomt in landen waar zij streng verboden is? Waarom letten de nationale pessimisten in Nederland op de praktijk, maar in het buitenland op de retoriek van de gezagsdragers? In zoverre Nederland daadwerkelijk afwijkt, betreft het nu juist de poging om beleidsterreinen waar wet- en regelgeving ontbreekt en eigenlijk overal gedoogd wordt wat verboden is, wel te voorzien van wet- en regelgeving. Zo bezien gedoogt Nederland niet meer, maar minder dan andere landen. Daarbij kunnen fouten gemaakt worden, maar de poging lijkt mij lovenswaardig en in overeenstemming met de grondbeginselen van de rechtsstaat.

Ook de moeizame integratie van het grote aantal immigranten in Nederland heeft in de afgelopen paar jaar in toenemende mate geleid tot sombere en ten slotte zelfs enigszins hysterische beschou-

[p. 422]

wingen. In deze beschouwingen wordt steeds impliciet de indruk gewekt dat Nederland zo'n beetje het enige immigratieland ter wereld is. Een vergelijking met immigratieproblemen in andere westerse landen blijft daarom meestal achterwege. De discussie over de immigranten is in Nederland vreemd verlopen. Aanvankelijk werd er aan de hele kwestie weinig aandacht besteed. De uitgangspunten van het beleid waren dat de immigranten in hun eigen waarde gelaten zouden moeten worden en dat de zo uiterst sociale en tolerante Nederlandse samenleving de immigranten, inclusief hun culturele eigenheid, moeiteloos zou integreren. Toen dat na een kwart eeuw evident niet was gebeurd, sloeg het hoogmoedige optimisme plotseling om in redeloze angst voor het ‘multiculturele drama’. De politieke elite besloot van het ene op het andere moment dat de integratie volkomen mislukt was. Wie beweerde dat dit wel een heel beperkte kijk op het probleem was, werd weggehoond. Toch was er ruim voldoende statistisch materiaal voorhanden om aan te tonen dat de integratie deels succesvol was verlopen en zonder twijfel nog steeds vorderingen maakte. Daarnaast was er ongetwijfeld ook sprake van ernstige problemen bij sommige groepen van immigranten. Die problemen waren echter bepaald niet uniek voor Nederland. Vergelijking met andere West-Europese landen leert dat het integratieprobleem in Nederland zeker niet ernstiger is dan elders. Dat het lijkt alsof de Verenigde Staten veel succesvoller met hun immigranten omgaan komt vooral omdat de Amerikaanse samenleving veel onverschilliger is ten aanzien van het gedrag van de immigranten. Zolang zij niet ten laste van de gemeenschap komen, mogen immigranten in de v s doen en laten waar ze zin in hebben.

De somberheid over het immigratievraagstuk en het gedoogbeleid blijkt toepasbaar op vrijwel alle beleidsterreinen. Of het nu het onderwijs betreft, de gezondheidszorg of de infrastructuur, nergens in het rijke Westen zijn de zaken zo abominabel geregeld als in Nederland. Dat vergelijking van statistische gegevens geen goede redenen geeft voor deze somberheid, deert de pessimisten geenszins. Hun beschouwingen onthouden zich immers zorgvuldig van het gebruik van comparatieve analyse.

Het is helemaal niet mijn bedoeling te suggereren dat in Nederland alles tiptop in orde is. Dat is evident niet het geval. Nederland doet het ook zeker niet beter dan vergelijkbare landen. Daar staat echter tegenover dat Nederland het ook niet slechter doet dan vergelijkbare landen. De verschillende West-Europese landen worstelen ongeveer op dezelfde wijze met dezelfde problemen. Het lastigste Europese probleem is ongetwijfeld de vergrijzing en ook dat is

[p. 423]

weer een probleem dat zich in alle Europese landen in meer of minder ernstige mate voordoet.

Ten slotte resteert de vraag waarom een deel van de spraakmakende elite in Nederland zich in de afgelopen jaren plotseling heeft uitgeleverd aan een hysterisch pessimisme. Het ligt voor de hand het komeetachtige optreden van de populist Pim Fortuyn daarvoor deels verantwoordelijk te achten. Ondanks het feit dat hij kort voor de verkiezingen van 2002 werd vermoord, haalde zijn partij toch 17 procent van de stemmen. In de Nederlandse politieke omstandigheden was dat een unieke prestatie. Fortuyn had steeds op even achteloze als hoogmoedige toon beweerd dat Nederland een puinhoop was.

Zelfs voor deze in de Nederlandse politieke verhoudingen zo unieke eruptie geldt dat zij in comparatief perspectief zonder problemen ‘genormaliseerd’ kan worden. In tal van rijke westerse landen hebben zich in de afgelopen jaren populistische erupties voorgedaan. Afgezien van een enkele uitzondering hebben deze populisten nooit meer dan een vijfde deel van het electoraat weten te mobiliseren. Zolang de westerse democratieën redelijk blijven functioneren en weten te vermijden er een echte puinhoop van te maken, zal het populisme, ook wanneer het zo nu en dan opnieuw de kop opsteekt, een tijdelijk verschijnsel blijken te zijn.