De Gids. Jaargang 167

[p. 414]

Rick van der Ploeg
Eerst de onmin en dan de liefde voor de euro

Economen, politici en bankiers hebben hun best gedaan elkaar en iedereen ervan te overtuigen dat de euro een zegen voor de economie en voor de Europese burger zou zijn. Lagere prijzen en meer banen werden in het vooruitzicht gesteld. Toch is die missie niet helemaal geslaagd, want vijf jaar na zijn invoering blijkt de euro onder burgers nog steeds impopulair te zijn. In Nederland heeft dat ongetwijfeld te maken met de forse prijsstijgingen na invoering van de euro en de sterk oplopende werkloosheid van de laatste jaren. Mensen geven de euro de schuld van deze ellende en de Europese Centrale Bank lijkt onmachtig de werkloosheid te bestrijden. Ook de vele pijnlijke bezuinigingsrondes worden geweten aan de euro en het bijbehorende Stabiliteits- en Groeipact.

Geen wonder dat er nog steeds sprake is van een misverstand tussen technocraten en centrale bankiers enerzijds, en burgers anderzijds. Wellicht speelt mee de ergernis over politici en bankiers die amper hebben geprobeerd steun te verwerven onder de bevolking voor wat achteraf een technocratisch project lijkt te zijn geweest. Toch is mijn stelling dat de euro vanuit structureel economisch oogpunt op langere termijn een zegen zal zijn voor Europa en in het bijzonder voor een handelsnatie als Nederland.

In praktisch opzicht is de invoering van de euro op 1 januari 1999 en het afscheid van de gulden op 31 december 2001 zonder veel tumult of problemen verlopen. Wie nu afrekent in een restaurant of winkel en het wisselgeld bekijkt, treft als vanzelfsprekend euro's aan van over heel Europa. Wie op reis gaat, hoeft geen zakken met lires, peso's, francs, d-marken of guldens meer mee te torsen. Vroeger was een reiziger die in elk land van Europa geld wisselde blij als hij bij thuiskomst de helft overhield. Nederlandse burgers en bedrijven zijn reislustig, drijven veel handel en besparen sinds de invoering van de euro substantiële bedragen aan wisselkosten. Naast bankkosten bespaart men ook de kosten van de tijd en energie die

[p. 415]

met het wisselen van geld zijn gemoeid.

Bedrijven kampten vroeger met substantiële wisselkoersrisico's. Een Nederlands bedrijf dat bijvoorbeeld een prijs in lires afsprak om een halfjaar later baggerdiensten te verlenen aan een Italiaanse opdrachtgever, deed er verstandig aan zich te verzekeren tegen een mogelijke koersdaling van de lire. Dit was mogelijk door op termijn lires te verkopen. Een eventueel verlies op het baggercontract door daling van de lire werd dan goedgemaakt door winst op de valutatermijnmarkt. Tegenwoordig werken alle eurolanden met dezelfde munt en besparen bedrijven de kosten van het sluiten van termijncontracten. Dit betekent lagere prijzen voor de consumenten en/of hogere winsten voor de aandeelhouders.

Vergelijkend warenonderzoek is sinds de invoering van de euro heel simpel. De fitnessapparaten en verzamel-cd's worden tegenwoordig op de nachtelijke programma's van de sell-tv-kanalen allemaal in één prijs aangeprezen. Alleen de telefoonnummers zijn voor elk land anders. Zo kunnen consumenten gemakkelijker prijzen van auto's, hifi-installaties, merkkleding, pc's, hotels en restaurants vergelijken. De euro stimuleert dus concurrentie tussen bedrijven in Europa. De consument profiteert van betere producten en dienstverlening en lagere prijzen. De verhevigde internationale concurrentie tussen bedrijven drukt winstmarges, zodat vakbonden minder kunnen halen bij bedrijven. Wat de werknemer verliest als werknemer is echter minder dan wat hij wint als consument. Het loont dus om meer te werken. De verhevigde concurrentie maakt de vraag naar arbeid gevoeliger voor loonstijgingen. De consument kan immers eenvoudiger een alternatief product uit een andere lidstaat kopen. Dit heeft de macht en populariteit van nationale vakbonden in bijvoorbeeld Frankrijk of Duitsland ondermijnd. Vakbonden gedragen zich daarom steeds minder antagonistisch en leggen meer nadruk op samenwerking tussen arbeid en kapitaal. Winsten zijn immers nodig om te investeren en investeringen leveren de banen van morgen op.

Aldus heeft de euro voordelen die vergelijkbaar zijn met die van een gemeenschappelijke taal. Beide zijn supercollectieve goederen, waarvan het belang stijgt naarmate meer mensen er gebruik van maken. Hoewel de gulden een nationaal symbool is, draagt de gulden toch minder bij aan onze cultuur en tradities dan de Nederlandse taal. Niemand wil zijn taal of dialect opgeven voor een andere Europese taal zoals het Engels. Abram de Swaan constateert terecht dat, naast de eigen taal, eerder het Engels dan het Frans de gemeenschappelijke taal van alle Europeanen wordt. Alleen in het Eu-

[p. 416]

ropese Parlement en de Europese Ministerraad wordt nog symbolisch vastgehouden aan de peperdure simultane vertaling in alle talen van Europa. Interessant is dat Europa niet, zoals bij de talen, heeft gekozen voor concurrentie tussen Europese valuta's. Wellicht had de d-mark, het pond of zelfs de dollar kunnen winnen als populairste gemeenschappelijke munt in Europa. De Wet van Gresham stelt dat slecht geld, geld dat meer waard is dan zijn gewicht in goud of zilver, uiteindelijk goed geld verdrijft. Overgewaardeerde munten verdrijven dus ondergewaardeerde munten uit de circulatie. In de hedendaagse Europese context had dit kunnen betekenen dat munten met de laagste inflatie uiteindelijk de valutamarkten zouden domineren. Europa heeft echter niet gekozen voor valutaconcurrentie, maar voor invoering van een nieuwe gemeenschappelijke munt, de euro.

De euro heeft dus onmiskenbare economische voordelen: lagere transactiekosten voor burgers en bedrijven, lagere kosten voor het afdekken van wisselkoersrisico's, grotere transparantie en betere vergelijking van prijzen van goederen en diensten in verschillende Europese landen, betere marktwerking, lagere prijzen en meer werkgelegenheid. Bovendien gebruiken niet-Europese landen de euro steeds vaker als middel om te rekenen, te verrekenen en te sparen. De euro is dan ook economisch en politiek bezien een groeiende factor in de wereldeconomie en kan zich meten met de dollar en de yen.

Waarom is de euro dan toch zo onbemind onder Nederlandse burgers? Hebben de politici het niet goed uitgelegd? Speelt sentiment een grotere rol dan voorzien? Moeten mensen langer wennen aan het rekenen met een nieuwe munteenheid? Manifesteren de voordelen zich pas op langere termijn? Geven nationale politici de euro en het vermaledijde Stabiliteits- en Groeipact misschien ten onrechte de schuld van pijnlijke overheidsbezuinigingen? Zijn het de absurde prijsstijgingen onmiddellijk na invoering van de euro? Is het dat de Europese Centrale Bank niet bereid of in staat lijkt te zijn om de conjuncturele neergang van de laatste jaren te stoppen? Ik vrees dat al deze factoren hebben bijdragen aan de impopulariteit van de euro.

Natuurlijk speelt sentiment een rol. De gulden en de Nederlandse taal zijn belangrijke symbolen van ons land. Een pak muntendrop met guldens, kwartjes en centen smaakt anders dan een zak eurodrop. Toch heeft ook de gulden een Europees en niet louter een Nederlands verleden. De gulden is in Toscane geboren, is verder op-

[p. 417]

gegroeid in Duitsland en werd eertijds gemaakt van goud uit Afrika of zilver uit Zuid-Amerika. Henk Povée geeft in zijn De Gulden. Geschiedenis van Nederlands nationale munt (Bussum, 2001) een prachtig overzicht van de internationale geschiedenis van de gulden. De stuiver, voor het eerst geslagen in 1433 in de Zuidelijke Nederlanden, is de enige munt en munteenheid die zo Nederlands was als Hollandse Nieuwe. Vanuit historisch perspectief is het dus helemaal niet zo vreemd om in Nederland een munt te gebruiken die ook elders in Europa wordt gebruikt.

Helaas moet gezegd dat de vormgeving van de euromunten en eurobiljetten niet bijzonder fraai is. Veel mensen missen het gedurfde guldenontwerp uit 1982 voor de nieuwe Beatrix-gulden van de hand van Bruno Ninaber van Eyben. Dit ontwerp is een van de meest vooruitstrevende muntontwerpen ooit uitgevoerd en ontving nationaal en internationaal veel lof. Ook de ontwerpen voor de bankbiljetten van R.D.E. Oxenaar waren vernieuwend, opvallend, esthetisch en oer-Hollands. Geen Vondels, Sweelincks of Michiel de Ruyters, maar een doodgewone Hollandse vogel, de snip, en een vuurtoren voor de bankbiljetten van honderd en tweehonderdvijftig gulden. De fraaie bankbiljetten van tien en vijfentwintig gulden ontworpen door Jaap Drupsteen waren eveneens revolutionair. Behalve de watermerken in de vorm van een steenuil en een roodborstje, worden deze bijna onvervalsbare bankbiljetten gekenmerkt door een vrolijke, abstracte beeldtaal zonder verwijzingen naar historische figuren of nationale symboliek. Het ontwerp voor de gemeenschappelijke achterkant van de euromunten van de Belgische vormgever Luk Luycks is zo slecht nog niet, maar de eurobiljetten van de Oostenrijkse ontwerpen Robert Kalina kunnen bij lange na niet tippen aan de ontwerpen van Oxenaar en Drupsteen. In cultureel opzicht is de euro zonder twijfel een verarming voor Nederland.

Behalve sentiment en verlies aan cultuur zijn er economische redenen waarom Nederlanders de euro bepaald niet omarmen. Cafés, restaurants, hotels, andere uitgaansgelegenheden en winkels hebben de invoering van de euro massaal gebruikt om de consument een loer te draaien. Velen hebben het gevoel dat de prijs van een biertje, een cappuccino of een maaltijd in een restaurant nu hetzelfde kost in euro's als vroeger in guldens. Ondernemers zeggen dat ze de kosten van het omzetten van kassa's, prijskaartjes en boekhoudingen van guldens naar euro's moesten doorberekenen aan de klant. Het lijkt me stug dat dit dergelijke forse prijsstijgingen kon legitimeren. Meer voor de hand ligt dat bedrijven de gelegenheid

[p. 418]

hebben gebruikt om de consumenten in de maling te nemen. De consument gebruikt mentaal een klein aantal ankerprijzen voor bijvoorbeeld een heel wit brood, een spijkerbroek of een bioscoopvoorstelling om de prijzen van andere producten in af te meten. Het duurt enige tijd voor deze ankerprijzen zich mentaal hebben genesteld na verandering van munt en rekeneenheid. Ondernemers hebben misbruik gemaakt van verwarring over relatieve en absolute prijsstijgingen in de hoofden van consumenten. Een troost is dat consumenten zich niet telkens laten beduvelen. De invoering van de euro ging met een eenmalige prijsstijging gepaard; de inflatie is nu alweer een stuk lager.

Na de invoering van de euro steeg de werkloosheid, daalde de economische groei en zakten de aandelenmarkten. Het publiek gaf de euro ook hiervan de schuld. Helemaal onterecht was dat niet. Deze recessie in Europa was een heel andere dan die in de jaren zeventig en tachtig. Toen veroorzaakten de oliecrisis inflatie en werkloosheid, ook wel stagflatie genoemd, terwijl nu vooral het ineenstorten van de internationale handel en het vertrouwen in de economie een vertraging van de groei en werkloosheid zonder stijging van de inflatie veroorzaakten. Er is nu eerder gevaar van deflatie. Veel economen bekritiseren de Europese Centrale Bank omdat deze te weinig en te laat het monetaire beleid zou hebben verruimd en de rente verlaagd om de Europese economie op te krikken. De reden is dat de primaire doelstelling van de Europese Centrale Bank inflatiebestrijding is, terwijl de Federal Reserve en de Bank of England het monetair beleid ook inzetten om werkloosheid te bestrijden. De aanhoudende recessie in Europa wijt men ook aan het procyclische karakter van het Stabiliteits- en Groeipact. Dit pact dwingt lidstaten extra te bezuinigen net wanneer de vraag terugloopt en de werkloosheid oploopt. Europa kent bovendien vergeleken met de vs veel minder arbeidsmobiliteit tussen lidstaten en rigide arbeidsmarkten, zodat Europa veel minder in staat is Europa-wijde en lidstaat-specifieke conjuncturele schokken op te vangen. Alleen als lidstaten in staat zijn hun arbeidsmarkten flexibeler te maken en de arbeidsmobiliteit binnen Europa te vergroten, zal Europa in staat zijn toekomstige conjuncturele schokken op te vangen. Zonder hervorming van de arbeidsmarkten zal de euro de schuld blijven krijgen van langduriger recessies. Maar de burger zal de euro ook de schuld geven van de extra onzekerheid die voortkomt uit pijnlijke hervormingen van de arbeidsmarkt.

Ondanks al deze terechte en onterechte bezwaren tegen de euro zul-

[p. 419]

len ook in Nederland de weerzin en het sentiment tegen de Europese eenheidsmunt slijten en zullen de exorbitante prijsstijgingen eenmalig blijken te zijn geweest. Op lange termijn overheersen de economische voordelen van lagere transactiekosten en wisselkoersrisico's, betere marktwerking, lagere prijzen en hogere werkgelegenheid, en is de euro een factor op het wereldtoneel. Zoals bij zoveel veranderingen komen ook bij de euro eerst de achterdocht, de afkeer en het ongemak en pas later de liefde, de voordelen en het gemak.

Alles bij elkaar genomen is er misschien zelfs wel sprake van twee simultane misverstanden: ‘Nederlanders houden niet van de euro’ en ‘Nederlanders houden wel degelijk van de euro’. Beide zijn waar en onwaar. Op de korte termijn zijn Nederlanders, net als vele andere Europese burgers, tegen de euro geweest, ook al deden we net of we de euro heel gemakkelijk accepteerden. In Nederland liep alles immers toch op rolletjes? Op de langere termijn hebben Nederlanders profijt van de euro, ook al doen we net of we terugverlangen naar de gulden. Die dubbele houding is kenmerkend voor Nederland.