De Gids. Jaargang 167

[p. 409]

Willem Otterspeer
Een virtueel volk

De literatuur over het nationalisme kent een paar omschrijvingen van een meer dan gebruikelijke zeggingskracht. Dit zijn Renans ‘plébiscite de tous les jours’ en Benedict Andersons ‘imagined community’. Ook op Nederland zijn ze op vrijwel dramatische manier van toepassing. Met dien verstande dat Nederland er gebruik van maakt niet om zich als natie te definiëren, maar om zich als natie op te heffen.

Wij Nederlanders hebben iets paradoxaals in onze kijk op onszelf, en dat paradoxale laat zich het beste illustreren aan de hand van onze omgang met de middelen bij uitstek om een volk te vormen of te definiëren, de geschiedenis en de taal. Het is heel opvallend dat wij de geschiedenis van ons land hoofdzakelijk beoefenen als een vorm van discussie over onszelf, het is misschien nog wel frappanter dat wij onze taal hoofdzakelijk zien als iets waar onophoudelijk aan gesleuteld moet worden. Beide ontberen een vaste kern, beide zijn sociale constructies, vormen van aanpassing, variabel en virtueel.

Wat de geschiedenis betreft is het onthullend te zien hoe, de hele nationalistische negentiende eeuw door, Nederlandse intellectuelen aan wie de nationale gedachte als een creatief beginsel toevertrouwd was, hun heil zochten in een wonderlijke ontmanteling van die gedachte. Thorbecke, Fruin, Blok, Huizinga, mannen van grote nationale en soms internationale faam, zagen de vaderlandse geschiedenis als een vorm van compromis. Voor intern gebruik moest dat compromis de lieve vrede bewerkstelligen tussen de verschillende partijen wier onenigheid de onmacht van de Republiek had veroorzaakt. Naar buiten toe diende het de vrede door de Nederlandse identiteit zo te formuleren dat de omringende landen er geen aanstoot aan namen.

Dat maakte van de natiegedachte een soort breezer, een mengsel van oude tegenstellingen en nieuwe zorgen. Die gedachte zou de tegenstellingen die de Republiek hadden gekenmerkt, verzoenen.

[p. 410]

Centralisme versus decentralisatie, democratie versus oligarchie, concentratie versus expansie, ze zouden op een hoger plan in de eenheidsstaat Nederland en de constitutionele democratie opgeheven worden. Om die gedachte kracht bij te zetten, werd het compromis teruggeprojecteerd in de geschiedenis. Gepatenteerde liberalen werden opeens prinsgezind als het om het verleden ging en met nostalgie werd omgekeken naar de toestand van vóór de Republiek, toen de Nederlanden nog deel uitmaakten van een groter, machtiger eenheid.

Naar buiten toe moest de natiegedachte de vrede handhaven tegenover als bedreigend ervaren buren. Thorbecke had Nederland graag op ‘een ruimer bestek’ gewenst en hoewel hij nog meegemaakt had dat het land door samenvoeging met België ‘de hoeksteen van Noordwestelijk Europa’ kon heten, ging hij er snel toe over van de nood een deugd te maken: kleine staten waren ‘bestemd om de zetels te wezen van de vrede en vrijheid, bestemd om de verscheidenheid van zelfstandige, maatschappelijke en politieke, ontwikkelingen in de wereld te bevorderen.’ Zijn leerling, Robert Fruin, die van 1860 tot 1894 de eerste leerstoel voor de vaderlandse geschiedenis in Nederland bekleedde, was het roerend met hem eens. Ook hij wist het vaderland op een te klein gebied geparkeerd en leidde er de nationale zwakte uit af: ‘Het gevoel van eigen krachten, het gevoel van zelfgenoegzaamheid ontbreekt ons.’ Tegelijk was die zwakte een kracht: ‘Wij staan niet afgezonderd en bijna vijandig tegenover alle andere volken: in samenwerking met allen ijveren wij voor hetgeen de beschaving en het geluk van allen verhoogen kan.’

Zijn leerling Blok nam deze loopjes ongewijzigd over: onze volksaard had in de achttiende en negentiende eeuw veel van zijn eigenaardige karakter verloren. Aan de ene kant was dat een ramp omdat het weerstandsvermogen tegenover andere naties erdoor verminderd was. ‘Aan de ander zijde is het een voordeel: wij zijn erdoor in staat gesteld om ons gemakkelijker te bewegen in de nieuwe maatschappij, die zich meer en meer schijnt te ontwikkelen tot een cosmopolitisme, waarbij voor dat volk dat in die richting het meest ontwikkeld is, de beste kansen bestaan op een belangrijke bemiddelende rol tusschen de verschillende natiën.’

En het was Huizinga, die in de befaamde rede die hij in 1933 in de Deutsche Hochschule für Politik hield, ‘Die Mittlerstellung der Niederlande zwischen West- und Mitteleuropa’, de definitieve vorm gaf aan wat inmiddels een topos genoemd kon worden. Huizinga beklemtoonde hoe het perifere Holland door ligging en historische ontwikkeling een centrale functie in het Europese bestel kreeg, hoe

[p. 411]

het politiek, economisch en cultureel een transitoland werd, wezenlijk beïnvloed in al deze vormen door de verschillende buurlanden. De nationale identiteit kon zo het best gedefinieerd worden door een bepaald soort ontvankelijkheid voor de drie buurculturen, bevorderd als dit werd door het feit dat in brede lagen van de bevolking een degelijke kennis van de drie talen Frans, Duits en Engels zou bestaan.

En zo zijn we bij dat andere onderpand van de nationale identiteit, de taal. Over de taal, met name over de heilloze frequentie waarmee wij de spelling wijzigen, heeft Huizinga behartenswaardige woorden geschreven. ‘Ik begrijp den taalverspeller niet,’ schreef hij in 1927 ter gelegenheid van de nieuwe Vondel-uitgave. ‘Ontgaat het hem dan, dat reeds sedert eeuwen de schrijftaal het eigenlijke gedachteninstrument is geworden en de spreektaal bijzaak? Ziet hij niet, dat de cultuurtalen van West-Europa alle, - de Romaansche eerder, de Germaanse later -, in den loop der negentiende eeuw tot een orthographischen eindtoestand zijn geraakt?’ Dat was twee spellingswijzigingen terug. En nog is men het er blijkbaar niet over eens dat die eindtoestand werd bereikt.

Niet alleen de geschiedenis, ook de taal had voor het nationalistische Nederland van de negentiende eeuw ‘een hoogere strekking, eene edeler beteekenis’. Die taal - en het zijn de woorden van Matthias de Vries, de grondlegger van de moderne Nederlandse taalkunde en de geestelijke vader van ons grote Woordenboek der Nederlandsche taal - was ‘het onderpand onzer nationaliteit, den spiegel van onze volksgeest, het merkteeken dat ons elkander als broederen doet herkennen.’ De spelling evenwel die Te Winkel samen met De Vries in 1863 voorstelde was het begin van een zeer Nederlandse reeks die tot het gevolg had dat we elkaar - wij en De Vries - niet meer als broers herkenden maar hooguit als verre neven.

Een spelling heeft haar eigen vrede te bewerkstelligen en wel tussen de vier principes van fonologie en etymologie, morfologie en gebruik. ‘Na een volle eeuw van vooroefeningen zijn de Vries en Te Winkel erin geslaagd,’ schreef Garmt Stuiveling tweeëndertig jaar geleden in deze bladen, ‘het viervlak van de spelling te doen balanceren op het steunpunt van de etymologische hoek: een wankelbaar evenwicht dat als kunststuk aller bewondering verwierf.’ Edoch, het bleek te wankel, want in 1891 begon Kollewijn zijn vereenvoudigingsinitiatief en ook toen dat in 1947 werd aanvaard en zeven jaar later zijn neerslag kreeg in een nieuw woordenboek, bleek het niet eenvoudig genoeg.

In de jaren zestig van de vorige eeuw werd een Bastaardwoorden-

[p. 412]

commissie in het leven geroepen. De extreme uitgangspunten van het voorstel dat deze commissie uitbracht, riep een belangwekkend deel van literair Nederland in het geweer. Het belangrijkste argument was - en ik citeer het standpunt van De Gids - dat als de voorstellen werden geaccepteerd ‘er tussen de komende generaties en de geschreven cultuur een breuk zou ontstaan’. Het gevolg van de vereenvoudiging zou simpelweg de ‘mummificatie’ van het bestaande boekenbezit zijn, in de gelukkige omschrijving van Rudy Kousbroek.

Hoezeer deze negentiende-eeuwse neiging ons moderne denken bepaalt bleek uit de prestigieuze vierdelige cultuurgeschiedenis die onlangs onder auspiciën van de Koninklijke Academie werd uitgebracht. Deze rond vier ‘ijkpunten’ gedrapeerde geschiedenis (1650, 1800, 1900 en 1950) moest natuurlijk de Nederlandse cultuur in Europees perspectief bezien - verreweg het zwakste deel van vrijwel alle delen - maar behandelde die cultuur hoofdzakelijk in de vorm van praten over onszelf, van discussies en plannen, projecten en beelden. En wat de taal betreft: de nieuwe spelling (1996), die de natie in diepe verdeeldheid bracht over de tussen-n, is nog geen acht jaar oud of een taalkundig congres komt tot de welhaast unanieme conclusie dat het voorlopig nog wel een tijdje zo door kan gaan. De taal was niet te beïnvloeden en de taalkunde kon slechts de onvoorspelbare loop van het Nederlands volgen. De algemene acceptatie van het ‘voetbalnederlands’ - het slechte Nederlands van Johan Cruijff - stond voor de deur.

Destijds voorspelde Huizinga dat schrijven zoals je spreekt vier ernstige gevolgen zou hebben: het schriftbeeld zou onduidelijker worden, het gevoel voor de bouw van de taal zou schade lijden en het stijlgevoel zou verslappen. Ten vierde zou het Nederlands minder begrijpelijk worden voor vreemden. Het is allemaal gebeurd en in zekere zin heeft hij, door eigen opvatting van de Nederlandse natie, eraan bijgedragen. In zijn lezing over de Nederlandse rol van middelaar zei hij: ‘Het zwaartepunt van ons nationaal bestaan ligt eigenlijk niet in het land zelf, maar in een denkbeeldig punt in de zee.’ Hij bedoelde daarmee dat de oriëntatie van Nederland niet oostwaarts was maar op het westen gericht. Tegelijk zei hij ook dat Nederland niet een echte natie, maar een virtueel volk was.

De grote overeenkomst tussen onze omgang met de geschiedenis en die met de taal is het gebrek aan kern, aan zwaartepunt, aan norm. Zowel in de geschiedbeoefening als in de taalkunde wordt de achtergrond van dit verschijnsel gevormd door het feit dat we een klein land en een klein taalgebied zijn. Een fnuikende combinatie

[p. 413]

van onzekerheid en zelfoverschatting, compromisbereidheid en emancipatiedrang heeft er vervolgens toe geleid dat zowel de geschiedenis als de taal een vorm van aanpassing werd, van collaboratie om Kousbroek te citeren, van de abdicatie van een elite, van de oplossing van een volk. Confronteer ons met onszelf en wij beleggen een referendum, geef ons nieuwe heren en wij zullen ze dienen, breng ons in andere omstandigheden en wij zullen ons eraan aanpassen.