De Gids. Jaargang 167

[p. 393]

Atte Jongstra
Klotsen zonder ons
Nederlanders en de zee

Je moet in Nederland ver naar het oosten reizen, wil je zeeliefhebbers vinden. De Nederlander houdt niet van de zee. Het is zijn vijand. De liefde voor zee en strand, het verlangen naar de kust, begint pas in Duitsland. De Duitsers zitten aan onze stranden, de Nederlander leeft met de rug naar de kust. Vraag autochtonen in duindorpen als Bergen (nh) of Noordwijk (zh) wanneer ze voor het laatst een voet op het strand hebben gezet, en je krijgt de tijd in decennia uitgemeten.

Wie de zee kent, mijdt haar.

Sommige mensen in Nederland moeten de zee wel op, voor hun brood. Zoals daar zijn de visser, de pikbroek, de reddingswerker. Andere Nederlanders zoeken buitengaats zichzelf. Zoals daar is de zeiler op een zeeplezierjacht. Soms ontmoeten reddingswerker en plezierjachtvaarder elkaar, op het voor de mens wezensvreemde element dat men zeewater noemt. Nederlanders spreken dan van een Nederlandse gemeenschap op het zilte nat. In zo'n door nood gevormde gemeenschap wordt de zee gelukkig wel gehouden voor wat zij is: de vijand, levensgevaarlijk.

[p. 394]

‘Dat was op het nippertje, schipper!’
‘Ja meneer... Geen pretje, de zee. Bent u er óók achter?’

We hebben in Nederland een beroemd gedicht dat ‘Van de zee’ heet, geschreven door de poëet Willem Kloos (1859-1938). Onnatuurlijke, zieke verzen. Kloos ziet zijn ziel in de zee weerspiegeld, zegt hij. Jaja! Zijn biografie rept nergens van één enkel tochtje het zeegat uit.

‘De Zee, de Zee klotst voort in eindeloze deining...’

Zo opent het gedicht. Daar valt niet veel tegen in te brengen: de zee is inderdaad een volstrekt zinloos voortklotslichaam.

Dan gaat de verbeelding met de dichter Kloos aan de haal, zoals in de werkelijkheid verbeelding, drank en waanzin met hem aan de haal zijn gegaan. Geest en onmenselijke nattigheid.

De zee, zegt Kloos, ‘zingt een eeuwig-blij en eeuwig-klagend lied’.

Geen Noordwijker, geen bewoner van Bergen, die ooit een blijde klachtbalk noten over de duinrand heeft horen vlagen.

In een tekst zo kort als een sonnet kan veel misgaan. Het wordt dan ook erger in ‘Van de zee’, veel erger. Kloos wil als de zee zelf zijn:

‘O, Zee was Ik als Gij in àl uw onbewustheid,
Dàn zou ik eerst gehéél en gróót gelukkig zijn;
Dan wàs mijn Ziel een Zee, en hare zelfgerustheid
Zou, wijl Zij groter is dan Gij, nóg groter zijn.’

Het is duidelijk dat hier geen doorsnee-Nederlander aan het woord is. Uit deze versregels spreekt een onbewuste geest, met heel wat steekjes los. Iemand die streeft één met de zee te worden, dat kan maar tot één ding leiden: de dood. Merkwaardig dat Kloos met zijn voor Nederland uitzonderlijk zeegevoel bijna tachtig jaar is geworden. Van een eerdere oversteek te voet richting Engeland zou ik niet hebben opgekeken.

Nederland is een kleine natie. De Nederlanders hebben van die kleine natie een geschiedenis lang een grotere natie proberen te maken. De Duitsers en de Fransen waren te sterk om dat over land te doen, dus moesten we de zee wel op, om zwakkere tegenstanders op te zoeken voor een spelletje landjepik. Dat heeft de Nederlanders het jammerlijke predikaat opgeleverd zeevaarders te zijn. Jammerlijk, want al dat zeevaren heeft tot kwalijke zaken geleid. Een hele kerf-

[p. 395]

stok vol. Slavenhandel, koloniale misdaden, diefstal van zilver en grondstoffen, uitbuiting van het eigen personeel, corruptie, genocide, noem maar op. Wat er niet gebeurt als men over de rug van de vijand derwaarts reist, voor gewin van wat men niet bezit. Als men niet ‘gehéél en gróót gelukkig’ is en dat wel wil worden, overzee.

Niet iedere Nederlander past even goed in de Nederlandse gemeenschap. Hij neemt zijn toevlucht tot de zee. Verdient geld aan andermans ellende door met een zeesleepboot zinkende schepen op te zoeken, hij hijst een doodskist (met name Koersk) boven de waterspiegel uit, of spuit voor oliedollars modder voor een schroeiend hete zandbak in Arabië.

De ellendige zee brengt ellende voort. Het is typisch voor ons land daar eeuwig munt uit te slaan. Dat heet bij ons te lande ‘Hollands Glorie’.

De Nederlander die van de zee houdt? De zee dwingt ons wallen op te werpen om haar buiten te houden. En slaat de zee daar gaten in, dan kent iedereen de zee weer zoals zij is - brenger van onheil en rampspoed.

Ik zie hier een Zeeuw op het dak van zijn omspoelde huis. In 1953, jaar van watersnood. Gek geworden van de zee, zingend:

‘O, Zee was Ik als Gij in àl uw onbewustheid,
Dàn zou ik eerst gehéél en gróót gelukkig zijn;
Dan wàs mijn Ziel een Zee, en hare zelfgerustheid
Zou, wijl Zij groter is dan Gij, nóg groter zijn.’

De Nederlandse doorsnee ziel is liever als een klein groen veldje met wat madeliefjes voor de sier, waarin men staat met droge voeten en een hark.

Soms moet men wonen aan de kust. Zoveel ruimte is er niet in Nederland. Maar hoe de zee stinkt! Algen, zeewier, dode dieren in een schelp, een wind vol jodium, een en al verrottingslucht. Het wad is nog het ergst.

In jaar zo en zo drongen omstandigheden twee, drie Friese boeren helemaal naar de noordrand van het land. Daar bouwden ze hun boerderijen, daar ontstond hun dorp. Over de dorpsnaam hoefden ze niet lang na te denken: eenmaal snuiven was genoeg - Moddergat. Naar de zee kijken hoefde gelukkig niet, daar lag een dijk op deltahoogte voor. In Moddergat wordt men alléén geheel en

[p. 396]

groot gelukkig als men naar het zuiden kijkt en gras ziet, tot aan de horizon. En wat de stank van zee betreft: het is godzijdank niet altijd noordenwind.

De Nederlander houdt niet van de zee. Willen wij ons groot gelukkig voelen, dan keren wij de rug naar de kust. Je wilt niet altijd naar je vijand kijken. Eén met de zee? Dat is de dood.

‘De Zee, de Zee klotst voort in eindeloze deining.’

Laat de zee maar. Die kan ook wel klotsen zonder ons.