De Gids. Jaargang 167

[p. 389]

John Jansen van Galen
Onder het juk van het kolonialisme

Het misverstand dat ik wil ophelderen luidt: Nederland is een voormalige koloniale mogendheid. In werkelijkheid hebben wij nog koloniën, of beter kun je zeggen: die koloniën hebben ons. De paradox van de geschiedenis is: waar gekoloniseerde volkeren lang vochten om zich te bevrijden van het moederland, hechten de Caribische delen van het Koninkrijk der Nederlanden er zeer aan daarvan deel te blijven uitmaken. De meeste Europese Nederlanders zouden daarentegen graag van hun rijksdelen overzee verlost zijn en een omgekeerde dekolonisatie verkiezen, waarbij het moederland zich vrijmaakt van zijn voormalige koloniën.

Het is in Nederland al een cliché om te zeggen dat Nederland een slechte hand van dekoloniseren heeft. Volgens de politicoloog professor Jos de Beus spreekt dit vanzelf: God dekoloniseert immers ook niet? Wie zich opstelt als blanke God in de tropen, kan maar moeilijk afscheid nemen van zijn missie. Het begon na de Tweede Wereldoorlog met Nederlands-Indië, een onmetelijk rijk, vele malen groter dan Nederland zelf, met een acht keer zo talrijke bevolking, nu Indonesië geheten. Toen de Japanners het bijna zonder slag of stoot overrompelden en van de Nederlanders afpakten, beseften de Indonesiërs dat ze zich hadden laten beetnemen: de kolonisator was niet zo machtig en sterk als hij zich had voorgedaan.

Na de oorlog verklaarden de Indonesiërs zich dan ook onafhankelijk. Nederland kon dat niet verkroppen en stuurde de grootste troepenmacht op hen af die (tot dan toe) ooit verscheept was. ‘Rust en vrede’ moesten worden hersteld, waarna de kolonisator op een door hem te bepalen tijdstip zijn verheven opdracht zou beëindigen. Het kostte een bloedige strijd van vier jaar en vele tienduizenden doden, voornamelijk aan Indonesische zijde, eer dit misverstand was opgehelderd en Nederland zich mopperend terugtrok.

Maar niet helemaal! Van de soevereiniteitsoverdracht zonderde Nederland de westelijke helft van een enorm eiland uit: Nieuw-Gui-

[p. 390]

nea, thans Irian Jaya. Daar woonden Papoea's die (na drie eeuwen Nederlands bestuur!) nog in het stenen tijdperk leefden en nu door ons opgevoed moesten worden eer ze hun ‘zelfbeschikkingsrecht’ konden uitoefenen. Nederland wilde niet begrijpen dat de Indonesiërs hun nationalistisch streven als onvoltooid zouden beschouwen zolang ook dit laatste gebied niet tot hun staat behoorde. En evenmin dat de Verenigde Staten geneigd waren de Indonesiërs daarin gelijk te geven, alleen al om hen te behouden voor het kamp van het vrije Westen.

Nederland reageerde verongelijkt: men liet ons onze nobele taak niet vervullen! Het kostte twaalf jaar en bijna een oorlog alvorens ook dit misverstand uit de wereld was geholpen. Mokkend vertrokken wij uit Nieuw-Guinea, na de eis gesteld te hebben dat de Papoea's alsnog hun zelfbeschikkingsrecht mochten uitoefenen, Toen Indonesië daar in 1969 een farce van maakte, liet Nederland het erbij.

Ons restten twee koloniën in het Caribisch gebied: Suriname en de Nederlandse Antillen. Voor die landjes (met bij elkaar toen geen half miljoen inwoners) hadden wij een arrangement ontworpen waardoor de wereld moest geloven dat zij geen koloniën meer waren: het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden. In 1955 troonde Nederland de premiers van beide gebieden mee naar New York om bij de Verenigde Naties te getuigen dat hun gebiedsdelen volwaardig zelfbestuur hadden gekregen en nu zelfstandig waren - een enigszins gênante vertoning. Het zat de heren overigens niet glad. De afgevaardigden in de vn wilden weten waarom het bestuur overzee dan onder leiding stond van een gouverneur die door Den Haag benoemd was. En waarom was over de invoering van het Statuut geen volksstemming gehouden, waarvoor Nederland zich bij Nieuw-Guinea zo had uitgesloofd? Toen het op stemmen aankwam onthielden de meeste afgevaardigden zich van stemming en slechts een minieme meerderheid ontsloeg Nederland van de pijnlijke plicht jaarlijks te rapporteren over onder zich berustende niet-zelfbesturende gebieden.

Nederland was trots op de ‘voorlijke’ (de typering is van een socialist die lang de Nederlandse minister van Ontwikkelingssamenwerking was) manier waarop de betrekkingen met zijn koloniën nu geregeld waren. Die tevredenheid duurde slechts vijftien jaar. In 1969 deed zich op het grootste eiland van de Antillen een volksopstand voor. Twee doden, Nederlandse mariniers patrouilleerden er in de straten: het is niks op de wereldgeschiedenis, maar Nederland deinsde massaal terug voor de neokoloniale verantwoordelijkheid die het op zich genomen had: in de overzeese rijksdelen rust en orde

[p. 391]

te garanderen. Het besloot ineens dat het voor de bestwil van die landen was zo spoedig mogelijk onafhankelijk te worden.

Maar volgens het Statuut kon Nederland de rijksdelen niet uit het Koninkrijk zetten. Het was een uitkomst dat in Suriname een drieste regering aan de macht kwam, die zelf binnen twee jaar de onafhankelijkheid opeiste. Nou, maar wat graag! Een flink bedrag en veel goedbedoeld advies werd beschikbaar gesteld om het land na het vertrek van de Nederlanders tot ontwikkeling te brengen. Een complicerende factor was dat de meeste Surinamers helemaal niet onafhankelijk wensten te worden. Ze hechtten aan bescherming door Nederland en vroegen om een referendum. Opmerkelijk is het gemak waarmee dit door de toenmalige linkse regering in Den Haag, altijd de mond vol van democratisering en inspraak, van de hand gewezen werd: referenda ‘pasten niet in ons staatsrecht’. En trouwens, de Surinaamse regering was toch via eerlijke verkiezingen aan de macht gekomen? Nou dan! Maar bij die verkiezingen was de kiezers nooit onafhankelijkheid voorgespiegeld. Toen die niettemin naderbij kwam, nam een groot deel van hen de wijk naar Nederland.

Suriname werd onafhankelijk in 1975 en de Nederlandse minister-president noemde deze modeldekolonisatie de grootste prestatie van zijn regering. U weet wellicht hoe het afliep: vijf jaar later kaapten overmoedige sergeants de jonge staat, wat uitliep op dictatuur, terreur, executies, bloedige burgeroorlog, drugseconomie en verarming.

De Antillianen vroegen, hoe Nederland daar ook op aandrong, nooit om onafhankelijkheid. In tegenstelling tot in Suriname werden daar referenda en enquêtes gehouden en de Antillianen spraken zich er massaal voor uit om in het Koninkrijk der Nederlanden te blijven. Zij zagen om zich heen de soevereine eilandstaatjes van het Caribisch gebied en waren niet gesticht door die voorbeelden. Scherper dan de Surinaamse regering van 1975 zagen zij waar hun belangen lagen en aan welke kant hun brood gesmeerd was. Toch koesterde Nederland nog vijftien jaar, tot 1990, het vooruitzicht dat het ooit afscheid van de eilanden zou kunnen nemen: nog een post-koloniaal misverstand.

Toen eenmaal tot Den Haag doordrong dat dit niet zou gebeuren (onder meer omdat de Verenigde Staten ons verantwoordelijk houden voor het toezicht op de eilanden), gooide het nogmaals het roer om. Het besloot de rommelige, vrijgevochten Antillen te fatsoeneren met good governance en calvinistisch arbeidsethos. Daarbij rekende het echter buiten de waard die het zelf in het leven geroepen

[p. 392]

had. Den Haag had dat ‘voorlijke’ Statuut in een genereuze bui, en de stille overtuiging dat die zwartjes niet lastig zouden worden, gebaseerd op het idee van gelijkwaardigheid. Denkt u eens in: gelijkwaardigheid tussen zes Caribische eilandjes met nu een kwart miljoen en het vijfmaal zo rijke Nederland met vijftien miljoen inwoners. Het was gelijkwaardigheid tussen de muis en de olifant, maar de Antillen beriepen er zich - als het zo uitkwam - graag op. Zij waren (en zijn) autonoom en laten zich niet ringeloren!

Formeel is Nederland de baas over de ex-koloniën (het Antilliaanse eilandenrijkje viel ook nog in tweeën uiteen). De hoogste gezagsdrager, de gouverneur, wordt nog door Den Haag benoemd. In Willemstad en Oranjestad, zoals de hoofdstadjes van de rijksdelen Oranjegezind heten, houdt een vertegenwoordiging van Nederland de boel in de gaten. Uit hoofde van de gelijkwaardigheid moesten er in Den Haag vertegenwoordigingen van de eilanden zijn om de boel in Nederland te controleren. Die zijn er niet. Gevolmachtigde ministers van de beide rijksdelen overzee praten over zaken die hun landen aangaan mee in de regering te Den Haag, maar kunnen nooit op tegen dertien Nederlandse collega's. Als een besluit hun niet aanstaat kunnen ze protest aantekenen, dat dan en petit comité op voet van gelijkheid behandeld wordt - waarin echter de Nederlandse premier de knoop kan doorhakken. U snapt dat Nederland het voor het zeggen heeft in het Koninkrijk.

En toch heeft Nederland het gevoel dat het gegijzeld wordt door die verre eilandjes. Wij betalen hun als ontwikkelingshulp het hoogste bedrag per hoofd ter wereld, terwijl zij hun gang gaan met het smokkelen van drugs en op ons schelden onder aanvoering van een populistische, tevens corrupte politicus. Bovendien sturen ze hun jonge werklozen naar Nederland, waar iedere burger van het Koninkrijk immers vrij toegang heeft en waar zij de steden onveilig maken. Den Haag weet niet wat daar anders tegen te doen dan rapporten te schrijven, commissies in te stellen, te mopperen en soms te dreigen. Maar onder de paraplu van het voorlijke Statuut, dat Nederland zelf heeft bedacht, kan het de eilanden weinig maken. Ze zijn immers gelijkwaardig en zelfstandig!

In Amsterdam is nu een professor opgestaan die betoogt dat Nederland gebruik moet maken van het aan ieder volk toekomende zelfbeschikkingsrecht door zelf uit het Koninkrijk der Nederlanden te treden - waarna die eilanden zich maar moeten redden. Hoe het dan met de koningin moet? Moet ze in Oranjestad of Willemstad gaan wonen? Dat kan. Maar het zou wel het zoveelste echec zijn in de geschiedenis van de Nederlandse dekolonisatie.