De Gids. Jaargang 167

[p. 373]

Elsbeth Etty
Katholieken elastieken - protestanten olifanten

In Nederland woedt als gevolg van de komst van niet-westerse (lees islamitische) immigranten al geruime tijd een heuse cultuurstrijd waarin ‘monoculturalisten’ als bezetenen tekeergaan tegen ‘multiculturalisten’ en omgekeerd. De felste tegenstanders van de multiculturele samenleving bevinden zich onder geseculariseerde immigranten die in Nederland genieten van de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om areligieus te zijn. Deze mensen waarschuwen voor een samenleving waarin verschillende culturele en religieuze tradities naast elkaar bestaan, omdat dit pluralisme onvermijdelijk zou leiden tot een ondermijning van grondrechten en van de democratische rechtsstaat.

Ook onder de nazaten van de jongens van Bontekoe, Jan de Wit en de fictieve Hansje Brinker, de autochtone kaaskoppen dus, bestaat de misvatting dat Nederland tot voor kort, pakweg tot de jaren zeventig van de twintigste eeuw, een monoculturele samenleving was. Die monocultuur zou de nationale identiteit bepalen en dus een voorwaarde zijn voor het voortbestaan van Nederland als natiestaat. Maar gravend in mijn jeugdherinneringen kan ik helemaal geen Nederlandse samenleving van monoculturele snit terugvinden.

Ik groeide op in de jaren vijftig van de vorige eeuw in een dorp in het westen van Nederland. De autochtone bevolking, bestaande uit boeren, tuinders, arbeiders en wat middenstand, was rooms-katholiek. De ‘import’, waartoe ook mijn ouders behoorden, bestond uit jonge gezinnen die huizen lieten bouwen aan de rand van het dorp. Onze vaders waren academici die werkten als ambtenaren op departementen in Den Haag of andere hoge functies bekleedden, onze moeders waren huisvrouw. Overdag droegen ze lelijke witte schorten, als ze boodschappen deden verborgen ze hun haar onder een hoofddoek.

In onze straat waren twee boerderijen en een kippenfarm, daartussenin dertien huizen met ‘gewone’ gezinnen. In verkiezingstijd

[p. 374]

zag je op de ramen affiches van drie politieke partijen: de meesten van onze buren stemden op de Katholieke Volkspartij (kvp), sommige op de protestantse Anti-Revolutionaire Partij (arp) en bij ons voor de ramen prijkte het enige affiche van de liberale Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (vvd). Hoewel mijn ouders met de buren van alle pluimage bridgeavondjes hielden en wij kinderen soms samen op straat speelden, leefden de bewoners van deze straat aan de rand van de polder in volkomen gescheiden werelden. Wij, kinderen van liberalen, zaten op de Openbare School, mijn gereformeerde vriendinnetje op de School met den Bijbel, mijn katholieke buurmeisjes op de Mariaschool, een door nonnen bestierde meisjesschool. Voor de paapse jongetjes was er de St.-Jozefschool onder leiding van paters. We deden zelfs boodschappen bij naar de godsdienst van de kruidenier onderscheiden winkels. Albert Heijn was voor de katholieken, de gereformeerden kwamen bij De Gruyter, de goddelozen kozen voor de spar.

We vonden elkaars van huis meegekregen levensbeschouwing belachelijk en werden daarin van harte gesteund door onze ouders. Mij werd thuis bijgebracht hoe schandelijk het was dat de gereformeerde kinderen zondags, zelfs bij stralend zomerweer, niet buiten mochten spelen. Mijn moeder sprak van kindermishandeling en indoctrinatie. Over de katholieken zei mijn vader dat ze hypocriet en achterlijk waren, dat ze niets van hun eigen godsdienst snapten, hun kinderen lieten opleiden door in middeleeuwse kledij gehulde godsdienstwaanzinnigen en wat dies meer zij. Op het niet minder bizarre bijgeloof van hemzelf en zijn Indische familie (astrologie, telepathie, spiritisme, tantes die medium waren en met de doden konden communiceren) was uiteraard geen kritiek mogelijk, maar vraag me niet hoe er bij onze christelijke buren over ons en onze naar trassi en knoflook stinkende rijsttafel werd geroddeld.

Ik leerde protestantisme gelijkstellen met ongeciviliseerd dogmatisme, katholicisme met uiterste domheid. Dit idee werd versterkt doordat de enige arbeidersbuurt in ons dorp, door ons welgesteldere kinderen ‘achterbuurt’ genoemd, bevolkt werd door louter laaggeschoolde katholieken die hun piepkleine huisjes ieder jaar verder volpropten met weer een kind erbij. Volgens mijn opvoeders had dit te maken met de achterlijkheid van hun geloof: de kerk hield hen bewust dom en dus arm, ze mochten geen voorbehoedsmiddelen gebruiken en als er bij de geboorte van een kind complicaties optraden en de afweging moest worden gemaakt of de moeder dan wel de baby zou worden gered, koos men altijd voor de baby, ook al liet zo'n vrouw soms wel negen kinderen achter. Dat was,

[p. 375]

zei mijn vader, omdat de pastoor vond dat katholieken vooral tot taak hadden ‘zieltjes te winnen’, het was hun doel om zoveel te fokken dat ze hier op den duur de boel konden overnemen. Mijn moeder voegde daar dan meestal nog aan toe dat het allerergste van katholieken hun antisemitisme was. Daar konden ze zelf niets aan doen, hun jodenhaat hoorde nu eenmaal bij het geloof van lui die ‘zo fijn waren als gemalen poppenstront’.

Godsdienstoorlogen tussen kinderen die met zo weinig respect voor andermans overtuiging werden opgevoed konden niet uitblijven. Na school wachtten wij in ploegjes katholieke of protestantse kinderen op om hen naar hartelust te jennen en te beledigen. ‘Katholieken elastieken’ was ons scheldwoord voor de papen, tegen de gereformeerden riepen we ‘protestanten olifanten’. Kennelijk heerste ook in andere liberale milieus dan het mijne de opvatting dat de hypocriete katholieken zo rekbaar waren als elastiek en gereformeerden even weinig flexibel als een blok beton.

Overigens vond ik de monoculturele ‘achterbuurt’ waaruit mijn moeder haar werksters rekruteerde aanzienlijk gezelliger dan de ‘multiculturele’ kakbuurt waarin ik woonde. Als gevolg van de kleine behuizingen was er veel meer straatleven dan bij ons, de mensen hielden konijnen (waarvan ik toen gelukkig niet wist dat die schoften ze opaten) en molken duiven. Ze fabriceerden eigenhandig stelten, trapauto's, hengels en ander begerenswaardig speelgoed voor hun kinderen. De meisjes uit die buurt, die ik persoonlijk kende omdat ze in ons huis onze troep kwamen opruimen, waren bovendien veel aantrekkelijker dan de vrouwen bij ons in de straat. Dat kwam, volgens mijn moeder, omdat ze zo ouderwets waren: ze maakten zich mooi om een man te kunnen krijgen, dat was hun enige perspectief in het leven. Maar eenmaal getrouwd hielden ze niet alleen vaak op met werken, ze gingen zichzelf ook verwaarlozen, omdat ze er van hun echtgenoten niet meer aantrekkelijk uit mochten zien. Dat laatste bleek helaas maar al te vaak het geval te zijn.

Het multiculturele samenlevinkje waarin ik opgroeide werd onder invloed van de oprukkende secularisatie in de loop van de jaren zestig eenvormiger. De gereformeerde kinderen werden ‘vrijer’, de katholieke in groten getale afvallig en met zijn allen keerden wij, inmiddels rebellerende pubers, ons tegen onze achterlijke ouders. Generatiegewijs stichtten wij een in onze beleving behoorlijk monoculturele omgeving, in werkelijkheid een subcultuur: we betraden het tijdperk van een gedeelde seculiere jeugdcultuur. De multiculturele conflicten speelden zich niet langer af tussen de katholieke,

[p. 376]

protestante en liberale gezinnen maar binnen die gezinnen zelf.

Bij mij thuis heerste tot 1966 een monocultuur. Alle kinderen - ik was de jongste van vijf - waren opgevoed met dezelfde normen en waarden, dezelfde smaak, dezelfde vooroordelen, hetzelfde toekomstperspectief. Toch liep er een duidelijke scheidslijn in ons gezin. Om een voorbeeld te noemen: mijn oudste broertje en zusjes werden lid van het studentencorps (toen nog gescheiden in manlijke en vrouwelijke afdelingen). Mijn broer liet zich een autoritaire groentijd welgevallen, onderwiep zich aan beladen praktijken als kaalscheren en ontbrak bij de demonstraties tegen de oorlog in Vietnam of andere antiautoritaire protesten. Mijn zusjes deden nog tentamen in donkerblauwe mantelpakjes, droegen parelkettinkjes en trouwden met onbekrompen liberale corpsstudenten zoals hun moeder en grootmoeder dat vóór hen hadden gedaan.

Mijn twee jaar oudere broertje en ik kozen een radicaal andere weg. Hij liet zich niet kaalscheren of anderszins vernederen door jeugdige regentjes, maar liet zijn haar tot op zijn schouders groeien en werd actief in de Partij van de Arbeid. Ik deed mijn tentamens in de enige spijkerbroek die ik bezat, genoot van de vrije liefde, besteedde de rest van mijn tijd aan protesten tegen alles waar maar tegen te protesteren viel en werd lid van de cpn. Dankzij de ruime opvattingen van mijn ouders die met hun Indische achtergrond en het leven in ons multiculturele straatje gewend waren zich tussen verschillende culturen te bewegen, is het bij ons thuis nooit burgeroorlog geworden. De jeugdcultuur die in de jaren zestig bijna uitgroeide tot een nieuwe zuil in een ontzuilende samenleving werd na enige strubbelingen beschouwd als een toevoeging aan de pluriforme levenswijzen, een subcultuur waar per definitie niet iedereen bij hoorde maar die ten slotte wel werd geaccepteerd.

Achteraf kan ik me voorstellen hoe gevestigde machten, regenten, dominees, pastoors, ouders, leraren geschrokken zijn van de opstand van de jaren zestig, die alles wat zij aan gemeenschappelijke waarden dachten te hebben op losse schroeven leek te zetten. Nog sterker besef ik hoe de feministische revolte, die niet alleen inging tegen alles wat gelovigen van alle denominaties beleden maar ook de waardigheid van vrijwel alle mannen in één klap aan het wankelen bracht, als een bedreiging is ervaren. En helemaal realiseer ik me hoe bedreigend een stroming is geweest als de kraakbeweging met haar omineuze slogan: ‘Jullie rechtsstaat is de onze niet’. Toch, zo kunnen we achteraf vaststellen, hebben al die maatschappelijke vulkaanuitbarstingen niet tot een blijvende ontwrichting van onze multiculturele samenleving geleid. Geen subcultuur is erin geslaagd

[p. 377]

haar norm blijvend aan een meerderheid op te leggen en het van oudsher pluriforme en tolerante Nederland tot een monoculturele samenleving te maken.

Het zou mij niet verbazen als de cultuurstrijd in Nederland zich - als er geen calamiteiten plaatsvinden - in de toekomst niet zal voortzetten als een strijd tussen bevolkingsgroepen met uiteenlopende religies en tradities, maar als een generatieconflict binnen islamitische milieus.