De Gids. Jaargang 166

[p. 1008]

Huub Beurskens
Optiek
Zomerschool

Geachte lezer, mag ik u een vijftal uiterst belangrijke eisen voorleggen?

1.	De kandidaat kan probleemstellingen onderzoeken en ideeën ontwikkelen voor een beeldende verwerking. De kandidaat gaat hierbij in op inhoud, vorm, functie en hun onderlinge verbanden.
2.	De kandidaat kan binnen het gebied van de autonome beeldende kunst en vormgeving ideeën voor een beeldende verwerking uitvoeren naar aanleiding van probleemstellingen die gericht zijn op waarneming, verbeelding, ervaringen en gedachten.
3.	De kandidaat kan afhankelijk van de probleemstelling die aspecten van de voorstelling kiezen die een bijdrage leveren aan de zeggingskracht van het eigen beeldend werk, daarbij rekening houdend met beeldconventies en symbolen.
4.	De kandidaat kan in een werkproces samenhangende activiteiten uitvoeren: analyseren, verkennen, onderzoeken, experimenteren, kiezen, uitwerken, evalueren.
5.	De kandidaat heeft onderzocht in hoeverre hij beschikt over capaciteiten en interesses die wenselijk dan wel noodzakelijk worden geacht voor gewenste vervolgopleidingen.

[p. 1009]

Bovenstaande is een greep uit een door de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen geratificeerde lijst van drieëntwintig eisen waaraan een leerling op het huidige vwo moet voldoen wil hij met succes eindexamen doen in het praktische gedeelte van het vak beeldende vorming. Voor het theoretische gedeelte van hetzelfde vak bestaat eveneens zo'n lijst met eisen.

Wellicht schrikt u er een beetje van. Mogelijk vraagt u zich af of juist voor een zogeheten creatief vak zo'n uitgebreid eisenpakket nodig is. Of misschien maakt u zich er gedachten over hoe die eisen zijn geformuleerd: wat wordt er nu precies gevraagd en waarom wordt dat gevraagd? En dat allemaal van leerlingen van wie de meesten de leeftijdsgrens van achttien jaar niet of nog maar nauwelijks hebben overschreden.

Maar ik kan u meteen geruststellen. Rechtstreeks vanuit de praktijk. Ik kan u verzekeren dat de meeste leerlingen er weinig of geen moeite mee hebben om aan de eisen te voldoen. Ik kan het weten, ik geef les aan tweeëntwintig zulke leerlingen in 5 vwo en aan veertien leerlingen met hetzelfde examenvak in 6 vwo. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, zwakke broeders en zusters. Zoals bij elk vak.

Pablo P. uit vwo-6 gaat het bijzonder moeilijk krijgen dit jaar, simpelweg omdat hij weigert zijn zogeheten handelingsdeel in orde te brengen, dat wil zeggen, te voldoen aan de eis die ik u als vijfde voorlegde: onderzoeken, dat wil zeggen, in een schriftelijk verslag onder woorden brengen in hoeverre hij beschikt over capaciteiten en interesses die wenselijk dan wel noodzakelijk worden geacht voor gewenste vervolgopleidingen. Of Francis B.: hij denkt erdoorheen te kunnen glippen met alleen maar een stel grote eindwerkstukken, nooit ofte nimmer ontwikkelt hij eerst eens een onderzoeksproces, waardoor hij natuurlijk ook niet in staat is zo'n proces te analyseren en er kritisch, met een uitgewogen procesbeschrijving op te reflecteren.

Iedereen kan slagen, roep ik uit, je hoeft alleen maar aan de eisen te voldoen! Zou het te maken hebben met hun allochtone achtergrond? Pablo is een geboren Spanjaard, Francis komt uit Engeland en als u het mij vraagt is hij ook nog homo. Maar neem de jongen Van Rijn uit vwo-5, een rasechte Hollander uit Leiden: is er met geen mogelijkheid toe te bewegen zijn dingen eens tot in het detail uit te werken, laat staan zijn resultaten te evalueren. Het klinkt hard, maar met zulke leerlingen is het niks en zal het nooit wat worden.

[p. 1010]

U merkt hopelijk dat ik heel serieus ben, geachte lezer, dat ik serieus verontwaardigd ben over de woekering van regels en over de daarin en daarop vlees- en geestvretend gedijende jargonvorming die overal onze school is binnengedrongen, zelfs in die ruimten die tot voor kort golden als vrijplaatsen van de verbeelding. Ik vervloek de ‘vrije expressie’, maar ik heb een nog grondiger afkeer van onvrije expressie.

‘Onderwijs’ is de verleden tijd van ‘bovendom’ - zo zou een uitspraak kunnen luiden van Gregor, een van het viertal leerlingen dat samen met meester Max en een stagiair de zomerschool bevolkt in het gelijknamige boek van Wiel Kusters (verschenen bij Uitgeverij tic in Maastricht).

In die zomerschool wordt van alles gedaan wat op een hedendaagse Nederlandse school beslist niet mag en kan gebeuren, ondanks het feit dat meer dan ooit in de vigerende onderwijsideologie de zelfstandigheid van de leerling centraal heet te staan.

Allereerst wordt er bij Kusters in de zomer naar school gegaan. De school wordt kennelijk niet beschouwd als verplichting maar als ontspanning, als vakantie van het verplichtende leven buiten de school. Geen wonder dat daar dan allerlei patronen omgedraaid worden of hun rijgdraad kwijtraken, steken loslaten en uiteenvallen, soms kant noch wal raken, simpelweg omdat er geen kanten en wallen meer bestaan. Zo maakt de meester zich er zorgen over dat hij niet overgaat. De tegels van de speelplaats worden gelicht, want: ‘Onder de stenen van de speelplaats is het zand, als op het strand.’ Slapen en dromen vormen een cruciaal onderdeel van het programma dat nooit en nergens als programma is opgesteld of als zodanig wordt gezien. Evenals het ontwikkelen van een even eigenzinnige als amusante muzische logica.

‘Taal,’ zei Karlie. ‘Ontleden. Hier komt de zin.’
Als je knikkers in een vijver werpt en daar zwemmen zo goed als geen bliekjes in, waarvan sommige dan ook nog door smoeken worden opgegeten, dan kun je je afvragen wat een bliekje is.
‘Bliekje is een woord, net als sommige,’ zei Gregor. ‘En,’ voegde hij er lijzig aan toe, ‘het onderwerp werpt, dus dat is dan verleden tijd. Paarden is een bijvoeglijke bepaling bij paar. En knikkers is het meervoud van kikker.’
Ook dat was helemaal goed!

[p. 1011]

Een en ander wil niet zeggen dat de grote levensthema's en -vragen niet aan de orde komen, integendeel. In de zomerschool gaat het gerust en lustig over de Apocalyps, over Darwin, Mendel en Jezus, over geboorte en dood, over wijsheid en geluk. Hoewel, over dat laatste, over geluk, gaat het eigenlijk in de zomerschool niet zozeer, want de zomerschool is in feite zelf het geluk. Het is in al zijn ongerijmdheden een voor de lezer ietwat melancholisch stemmend geluk waarin de zomerschoolfiguren verkeren. In dat opzicht doet het een beetje denken aan De kleine prins van Antoine de Saint-Exupéry, waarin ook een vrijplaats voor de verbeelding wordt geschapen.

‘Wat is een fata morgana, meester?’
‘Een luchtspiegeling, Gregor.’
‘Kunt u dat eens voordoen, meester?’

In de loop van de zomerschool groeit uit enkele onooglijke zaadjes op de stoffige zolder Carnem Vorans Digitalis, een soort plant die tot enorme woekering komt.

Het was alsof de speelplaats openbarstte. En openbloeide, want nu werd ook zichtbaar wat dat groen betekende.
Er schoten dofgroene glanzend-blauwige planten omhoog, waarvan de stengels met de minuut in omvang toenamen.

Maar in tegenstelling tot de woekering van ideologisch bepaalde regels en jargon die onze scholen zowel van buiten uit als vanbinnen dreigt te verstikken, betreft het in de zomerschool een wonderbaarlijke, als verlossend aandoende woekering.

Het is inmiddels tegen drie uur in de middag. Het is niet zomaar een middag, maar de laatste vrijdagmiddag van de zomerschool, voordat het échte leven gaat beginnen.

‘Het begon langzaam donker te worden,’ staat er, zonder dat wordt geëxpliciteerd of dat donker worden het gevolg is van de plantaardige woekering of van iets anders... Voor mij klinkt daarin onontkoombaar ook een toespeling op een ander cruciaal ogenblik in de geschiedenis van de verlossingen mee...

Het vervult de bewoners van de zomerschool met angst, maar in die angst kennen ze ook een gevoel van saamhorigheid en tegelijkertijd opwinding, een opwinding die uiteindelijk overgaat in louter euforie.

[p. 1012]

Ze riepen naar elkaar en zwaaiden. ‘Ik ga over, ik ga over!’ riep de meester en hij verdween in een groene holte.
En ‘Omhoog! Omhoog! Naar het licht!’ zong de stagiair, om even later, een beetje verdwaasd, door een bloem te worden verteerd.

Het slot van De zomerschool is een enigmatische apotheose, een verlossing of redding in en door zoiets als het vleselijk vegetatieve. Het doet mij sterk denken aan het linkerpaneel van De tuin der lusten, het beroemde drieluik van Jeroen Bosch.

Wij zijn gewend van links naar rechts te lezen en zo'n drieluik ook van links naar rechts te bekijken en te interpreteren. Dus lezen we eerst het verhaal van het aards paradijs, vervolgens, op het grote middenpaneel, dat van het menselijk hedonisme, om ten slotte rechts in de gruwelen van de hel te kukelen. Maar voor hetzelfde geld zouden we de strip van rechts naar links kunnen lezen, tegen de regels in, een beetje heidens dus, juist richting paradijs.

Het is niet zo dat De zomerschool van Wiel Kusters vanuit zo'n hel start, hoewel de verplichtende wereld van buiten de zomerschool als iets terneerdrukkends of zelfs dodelijks uit de verf komt zonder dat die feitelijk wordt beschreven. Maar zeker is het zo dat allerlei afwijkende toeren, rare gedachtekronkels, onlogica, onsnoeibare woekeringen hier leiden tot een welhaast mystiek groteske, paradijselijke situatie zoals Jeroen Bosch die ook op zijn linker paneel heeft neergezet:

Toen het groeien eindelijk ophield en het bloeien begon, streken er om hen heen vogels neer. Vreemde, kleurrijke vogels, die ze nooit eerder hadden gezien. En om hen heen, en onder hen, bloeiden raadselachtige bloemen en wonderlijke vruchten tussen de takken en de lianen. Peren in de vorm van bananen en bananen in de vorm van een peer, je zag het verschil niet. En het waren natuurlijk geen peren en bananen, maar andere vruchten, die nog nooit een naam hadden gehad.

Over en door Darwin, Mendel en de Apocalyps heen weer het aards paradijs in, zo lijkt het. Linksdraaiend. Dat aards paradijs is daarbij niet zozeer het product van de verbeelding, maar de verbeelding zelf. De fascinerende kracht van De zomerschool, dat wil zeggen het gegeven dat de tekst je niet loslaat en tegelijk ongrijpbaar blijft, is in sterke mate toe te schrijven aan het gegeven dat de vertelling nergens regressieve trekken vertoont. Het is beslist niet zo dat al wat hedendaags is als verwerpelijk wordt neergezet. De leerlingen zitten

[p. 1013]

lustig aan hun pc te schrijven en op internet te zoeken: ‘De cursor knipperde, de toetsen klikten lekker.’ Alleen is voor hen zelfs in ons digitale tijdperk één plus één niet per se twee. Zo is het ook duidelijk dat de auteur van De zomerschool een vakman is, een erudiet vakman zelfs, maar dat hij zich in de ruimte en tijdspanne van De zomerschool heeft laten gaan of, beter gezegd, zich de ruimte van De zomerschool heeft laten binnengaan zonder daarmee zijn eruditie en vakmanschap tijdelijk helemaal buiten spel te zetten. Had hij dat wél gedaan, dan had hij zichzelf bewust geamputeerd en geforceerd en was er beslist niet zoiets prachtigs ontstaan waarin vakmanschap en eruditie even iets geheel anders bewerkstelligen: wat is het cerebrale als het uiteindelijk niet organisch woekerend kan bloeien? En als het woord in plaats van voorschrift vlees wordt (of vleesetende plant) is het heerlijk om je erdoor te laten verslinden.