De Gids. Jaargang 166

[p. 841]

[Nummer 10]

Vooraf

Corruptie is de geheime ziekte van het publieke leven. Iedereen is op de hoogte van het bestaan ervan, maar uit de aard der zaak wordt er nooit openlijk over gepraat. Wie niet tot de ingewijden behoort, weet hooguit iets van horen zeggen en dat prikkelt de verbeelding. Voor zover dat bij geheime ziekten gaat, wordt de registratie bijgehouden door de organisatie Transparency International, die op gezette tijden een ranglijst publiceert waarop ruim honderd landen op basis van een perceptie-index staan geordend van niet of nauwelijks vatbaar voor corruptie tot uitzonderlijk corrupt. Nederland staat op dit moment op de zevende plaats, in de schaduw van landen als Zweden, Zwitserland en Canada. Helemaal onderaan, op nummer honderdtwee, bungelt Bangladesh. Dat strookt met de ervaring: wij lijken meer op Zweden dan op Bangladesh en in bepaald opzicht is corruptie ons vreemd. In oorden waar het verschijnsel welig tiert zijn wij Nederlanders onthand. Wij beheersen de kunst van het omkopen niet, kunnen de tekenen niet lezen, leggen in den vreemde desnoods bezweet en met een rood hoofd ook een keer een bankbiljet tussen de blaadjes van ons paspoort - om dit vervolgens vanachter het loket met een verbaasde blik weer aangereikt te krijgen. Verkeerde persoon, verkeerd moment.

Het is niettemin onmiskenbaar dat het schone blazoen van Nederland besmeurd is geraakt door de reeks affaires en schandalen die de afgelopen jaren voorbij is getrokken en die toch een geur van corruptie heeft achtergelaten. Men kan erover twisten, en dat wordt ook uitgebreid gedaan, in hoeverre de term corruptie hier werkelijk van toepassing is. Zeker is in elk geval dat de betrokken personen en instellingen er veel aan gelegen is hun omstreden optreden van die geur te ontdoen. Met behulp van ingenieuze psychologische manoeuvres, verzachtende omstandigheden en falende geheugens wordt dat met man en macht ook geprobeerd. Ook de taal biedt wel eens uitkomst. Zo werd ten tijde van het corruptieschandaal in het Amsterdamse politiekorps bij voorkeur gesproken van ‘norm afwij-

[p. 842]

kend gedrag’, waaruit zelfs het nieuwe werkwoord ‘naggen’ werd gesmeed. Wat geen corruptie heet, is het soms wel degelijk. Wat wel zo heet, is soms misschien beter omschreven als vriendjespolitiek, gesjoemel of collusie: de ons-kent-ons-mentaliteit in het politieke bedrijf, de hechte band tussen ambtenarij en bedrijfsleven, en het al te grote begrip dat in tal van sectoren blijkt te zijn gegroeid tussen controleurs en gecontroleerden, beoordelaars en beoordeelden.

In het politieke en publieke debat nemen schandalen en affaires die rieken naar corruptie de laatste jaren een steeds grotere plaats in. Ook in de wetenschap is het onderwerp ontdekt - als object van studie wel te verstaan (de corruptie en belangenverstrengeling die er mogelijk in de academische wereld zelf zijn aan te wijzen, zijn een interessant maar nog weinig ontgonnen gebied). In december 2002 wijdde de Amsterdamse School voor Sociaal-wetenschappelijk Onderzoek een conferentie aan het thema corruptie, die de aanzet vormde tot dit nummer van De Gids. Drie van de zes artikelen zijn gebaseerd op bijdragen aan deze conferentie: van Lodewijk Brunt over corruptie-praktijken in Bombay, van Ruud Stokvis over corruptie in de sport, of liever gezegd: over het onbreken van corruptie in een tak van sport waarin je die wel zou verwachten, de harddraverij, en van Mélanie van der Hoorn over corrupte gebouwen en urban legends.

De praktijken in ambtelijk en bestuurlijk Nederland die de gemoederen de laatste tijd zo bezig hebben gehouden, komen aan de orde in de overige drie bijdragen. Maurice Punch schetst een voor ons land kenmerkende poldervariant van machtsmisbruik, gesjoemel en corruptie, verankerd in een lange traditie van overleg, coalitievorming en consensuspolitiek. Wat hem nog het meeste treft, is dat niemand zich om de uitingen daarvan erg druk lijkt te maken. Politici die elkaar de hand boven het hoofd houden, regelovertreding die met de mantel der liefde wordt bedekt - we liggen er niet wakker van. Ben Hoetjes tilt de recente reeks affaires naar een hoger plan en probeert daar lering uit te trekken. Abram de Swaan benadrukt de collectieve aspecten van fatsoen en onfatsoen. Hij beschrijft het spel van wederzijds verwachtingen dat ten grondslag ligt aan kartelvorming en geheimhouding, toegespitst op de wereld van de bouw.

Vleiend is het niet, dit portret van Nederland, ‘de grote Slaapzaal Nederland’, om met De Swaan te spreken. Maar, nu de deuren in dit nummer worden opengezet, laat u de gelegenheid niet ontgaan om er een kijkje te nemen.

Namens de redactie,

Annet Mooij