De Gids. Jaargang 166

[p. 546]

Bernlef
De onzichtbare jongen

Kijk. Zijn handen over elkaar gevouwen op het met inktmoppen bevlekte tafelblad van de schoolbank, zijn nagels voor één keer zonder zwarte randen omdat zijn moeder ze de vorige avond heeft schoongemaakt voor de ‘schoolfoto’. Hij draagt een slip-over van een onbestemde grijze kleur met hier en daar wat zwarte spikkels. Door zijn moeder gebreid van uitgehaalde wol, uit afdankertjes van zijn neefjes. Het woord duur dat toen op ieders lippen lag. Zijn haar is kort opgeschoren zodat zijn afstaande oren nog beter uitkomen. Hij probeert zo vriendelijk mogelijk te kijken. Maar wat er in zijn hoofd omgaat.

De schoolfoto. Hij was negen jaar en koesterde een wens die hij niet durfde uit te spreken. Die had alles te maken met het boek De onzichtbare man van H.G. Wells. Of liever met het boek zoals zijn vader hem dat op een middag in het kort had naverteld. Het boek zelf had hij nooit in handen gehad.

De onzichtbare man kwam op een winterdag in februari op het station van Bramblehurst aan. Hij droeg een kleine zwarte koffer en was van top tot teen in een lange mantel, of waren het lappen, gewikkeld. Een hoed met een brede rand bedekte zijn gezicht op het puntje van zijn neus na. Sneeuw bleef tegen zijn schouders en zijn borst plakken. Hij ging de herberg binnen.

Zijn vader vatte het verhaal in een halfuur samen. De jongen luisterde ademloos. Hoe dokter Kemp achter het geheim van de onzichtbare man kwam, die het slachtoffer was geworden van zijn eigen experiment. De formules waren in een brand verloren gegaan. Nu was hij gedoemd verder onzichtbaar door het leven te gaan. Helemaal onzichtbaar was hij trouwens niet. Het was alleen zo dat anderen zijn lichaam niet konden waarnemen. Het had iets met reflecties te maken. De jongen begreep niet goed hoe dat precies zat, maar

[p. 547]

durfde zijn vader niet te onderbreken. Kleren bleven om het lichaam van de onzichtbare man in de lucht hangen. Als hij at kon je het voedsel dwars door zijn onzichtbare lichaam zijn maag in zien zakken.

Hoe de onzichtbare man voor de eerste keer onzichtbaar werd. Zijn handen leken eerst langzaam van ondoorzichtig glas te worden. Hij zag ze helderder en steeds dunner worden. Ten slotte zag hij het interieur van de kamer waarin hij zich bevond dwars door zijn handen heen. Zelfs als hij zijn oogleden sloot bleef hij die tafel en die stoelen zien. Ook zijn oogleden waren doorzichtig! De jongen had de gewoonte zijn ogen te sluiten als hij ergens was waar het hem niet beviel. Het idee van doorzichtige oogleden boezemde hem diepe angst in.

Dan vervagen de beenderen, de aderen en de zenuwen van de onzichtbare man. Ten slotte blijven alleen de vingernagels over, glanzend en wit rondtastend in de kamer.

Ten slotte werd de onzichtbare man, na het veroorzaken van allerlei hilarische gebeurtenissen in het dorp, neergeschoten. Als hij dood ter aarde ligt wordt zijn lichaam stukje bij beetje weer zichtbaar. Eerst de witte zenuwdraden, een nog vaag omlijnde lichaamsvorm, de glasachtige beenderen en alle aderen. Dan het vlees en de huid, eerst nog mistig, maar dan steeds duidelijker. Ten slotte ligt hij daar en zien zij de kogelwond in zijn borst opkomen, de gelaatstrekken die zijn achtervolgers nooit eerder hebben aanschouwd.

Het was een griezelig verhaal. Met de onzichtbare man liep het slecht af. Toch wilde de jongen graag onzichtbaar worden.

Op het schoolplein sloot hij zijn ogen als de driftige Koen Dalstra op hem afstormde. Hij hield zich slap en beet op zijn lippen om niet te laten merken hoe hard de klappen en stompen aankwamen. Hij hoorde andere kinderen om hem heen lachen.

Thuis begon hij zich in onzichtbaarheid te oefenen. Als zijn moeder in de keuken was verplaatste hij vazen, kopjes en boeken die op tafel lagen. Hij verhing schilderijen en zette een ander muziekalbum op de piano. Het duurde lang voor zijn moeder iets in de gaten kreeg. Grote mensen keken slecht. Of vonden ze het vanzelfsprekend dat de voorwerpen in huis uit zichzelf van plaats wisselden? Hij liet zijn moeder zoeken. Soms hielp hij haar zelfs. Ik begrijp er niets van, hoorde hij haar mompelen. Ik wel, dacht hij, maar natuurlijk zei hij

[p. 548]

niets. Het is alsof er kaboutertjes in huis zijn, vatte zijn moeder het een keer tijdens het avondeten tegenover zijn vader samen. Je bent verstrooid, zei zijn vader, dat is alles. Dingen blijven op hun plek zolang je ze niet verplaatst. Zo was zijn vader. Onzichtbaarheid was iets voor een boek. Misschien is er een onzichtbare man in huis, opperde de jongen. De vader moest lachen, de moeder trok haar wenkbrauwen op. De jongen lachte tegen zijn vader. Een blik van verstandhouding, een gedeeld geheim. Daar begrijpen vrouwen niets van, wat jij?

Op een dag besloot de jongen dat hij genoeg geoefend had. Hij wilde een stap verder gaan, uitproberen hoe onzichtbaar hij op school kon worden. Aan het begin van het nieuwe schooljaar ging hij achter in de klas zitten. Hij keek de meester voor de klas niet aan. Als er iets gevraagd werd stak hij niet zoals vroeger zijn hand op. Dwaalden de ogen van de meester zijn kant op, dan dook hij achter de rug van de jongen voor hem weg. Het lukte, de meester zag hem over het hoofd. In het speelkwartier sloot hij zijn ogen niet langer. Koen Dalstra had meteen zijn interesse in hem verloren. Hij zag de jongen niet meer staan. De jongen zelf probeerde zijn omgeving niet langer te zien. In de klas trok hij een geïnteresseerd gezicht terwijl hij aan iets anders dacht. Als je maar nooit de aandacht trok, nooit iets zei, je ogen afwendde zo gauw iemand jouw richting op keek en zelf ook alle blikken van de anderen meed, zagen ze je ten slotte niet meer. Die overtuiging van de jongen vond zijn bevestiging toen de vader op een ouderavond op school moest komen. Hij kwam de klas binnen om met de meester over zijn zoon, de jongen, te praten. De meester fronste zijn wenkbrauwen. Hij dacht na en schudde toen zijn hoofd. Ik geloof niet dat die jongen bij mij in de klas zit. Hij moest er het klassenboek op naslaan. De vader vertelde het verhaal met ingehouden woede. De jongen was tevreden. Het ging de goede kant op. Wat zijn dat voor leerkrachten die hun eigen leerlingen niet eens meer bij naam kennen? De jongen glimlachte. Nu had hij dus ook geen naam meer. De meester leek hem voorgoed vergeten.

De rapporten van de jongen stonden vol zesjes en zevens. Gedrag en vlijt waren voldoende en nooit stond er een andere opmerking dan ‘Gaat over naar de volgende klas’.

Toen de jongen in de zesde klas kwam kreeg hij moeite de letters en cijfers die de meester op het bord schreef te lezen. Door te spieken probeerde hij de sommen van het bord correct over te schrij-

[p. 549]

ven, maar hij kon niet voorkomen dat hij fouten maakte, veel fouten. De jongen kneep zijn ogen steeds een ogenblik stijf dicht. Als hij ze weer opendeed zag hij de cijfers en letters even heel duidelijk op het zwarte schoolbord staan, maar te kort om ze in zijn hoofd te prenten en op te schrijven. De meester liet hem nablijven. Kun jij wel goed op het bord zien, vroeg hij. De jongen knikte. Ik begrijp het niet, zei de meester. In hoofdrekenen ben je een van de besten. Hij gaf de jongen een brief voor thuis mee.

Even overwoog de jongen de brief weg te gooien, maar dat durfde hij niet. Thuis maakte zijn vader de brief open en las hem.

Waarom heb je dat niet eerder gezegd, zei hij. De jongen zweeg.

Die zaterdag nam zijn vader hem mee naar een opticien. Hij kreeg een zware stalen bril op zijn neus gedrukt. De opticien in zijn witte jas schoof er een voor een losse glaasjes in. De jongen moest zeggen of hij de grote en steeds kleinere zwarte letters op een kaart aan de wand beter of slechter zag. Toen de jongen ook de onderste rij lettertjes kon lezen was de opticien tevreden. Min twee, zei hij tegen de vader. De bril is volgende week klaar.

De jongen zei niets. Zo verschrikkelijk is een bril nu ook weer niet, zei zijn moeder. Er zijn zoveel kinderen die een bril moeten dragen. De zaterdag daarop gingen ze de bril halen.

De jongen schrok toen hij naast zijn vader voortstapte naar huis. Elke straattegel, ieder twijgje sprong hem tegemoet. De bovenleiding van de tram kon hij helemaal tot aan het plein in de verte volgen. Reclameborden voor thee en sigaretten dwongen hem hun teksten te lezen.

Toen hij die maandag met zijn bril op school kwam was het alsof hij op de eerste rij zat. Zelfs de krijtstofjes op het bord kon hij onderscheiden. In het speelkwartier kwam Koen Dalstra op hem af. De jongen sloot zijn ogen.

‘Brillenjood,’ hoorde hij Koen Dalstra roepen, ‘hé jongens, een brillenjood.’ Overal om hem heen riepen stemmen zijn nieuwe naam. Hij hield zijn ogen stijf dicht. Zo stond hij daar in het midden van het schoolplein, omringd door joelende kinderen, alleen nog voor zichzelf onzichtbaar.