De Gids. Jaargang 166

[p. 377]

Hedda Martens
Iemandsland
Experiment

Iemand vraagt zich stelselmatig af wat de mensen van hem denken; ze vinden hem vast niet helemaal normaal, een rare snuiter op zijn minst. En zo is het ook: kijk hoe hij over straat loopt met zijn lange lijf, de ene schouder hoger dan de andere en de ceintuur van zijn regenjas achter zich aan, zie hoe hij eindeloos wikt en weegt bij iedere aankoop en nauwelijks uit zijn woorden weet te komen terwijl de rij achter hem aangroeit, hoe zijn wenkbrauwen als boenders over zijn ogen hangen en hij voortdurend op zoek is in al zijn zakken naar geld, papieren en sleutels voor zijn huis, fiets, kantoor. Ook heeft hij onophoudelijk te kampen met losse schoenveters, weggeraakte betaalpassen, een nat fietszadel, verloren knopen en kijk nu weer, die is zeker te laat uit zijn bed gekomen: het haar in een kletsnatte scheiding verdeeld, een wollen sjaal die half uit zijn mouw komt hangen en het kan nu niet anders of zijn tas springt open, een appel, brillenkoker, balpen en dropblikje dartelen over het perron terwijl zijn krant juichend openvalt en met behulp van een tochtvlaag bladzij na bladzij omslaat - een karikatuur toch, die man, maar zo blijf je wel lachen.

Wat zij niet weten is dat het allemaal proefnemingen zijn; deels weliswaar nevenverschijnselen die hij niet had voorzien, maar daarom niet minder onderdeel van experimenten die hij 's avonds nauwkeurig zal evalueren: met als uitgangspunt het individu in de samenleving. - Het is een bijzonder rijk onderzoek dat zo'n tien jaar geleden van start ging; heel plotseling, als een openbaring, kwam het in zijn bestaan. Van jongs af aan immers had hij zich afgevraagd waarom juist hij altijd mikpunt moest zijn van lacherigheid en spotternij, waarom hij nooit ergens gevraagd werd, zich voortdurend versprak en vergiste, niet in zijn kleren paste en zich als een muizentrap in de schoolbanken moest vouwen omdat hij ellenlang doorgroeide, met kramp en met pukkels. En als het groeien al ooit een einde nam, was daar tezelfdertijd de baard in zijn keel die hem nog steeds vergezelde: wat hij zeggen wou bleef eerst klem zitten er-

[p. 378]

gens achter zijn huig, om pas wanneer hij zelf vrijwel was uitgesproken alsnog klank aan te nemen, vermengd met een gierend gepiep.

In die periode was hem ook voor het eerst het verschil opgevallen tussen de feiten als zodanig - wat iets is, op zichzelf - en de meningen die zo'n feit versieren of juist aantasten: wanneer men lang is en pukkels heeft is dat net zozeer een neutraal, samengesteld feit als wanneer men klein is en blozend, met krullend blond haar dat, in de schoolbank pal voor hem, bij zonlicht gaat glanzen. In de wereld der feiten zijn zulke gegevens gelijkwaardig verenigd, maar in de wereld der meningen staan ze tegenover elkaar; dus weet hij al vroeg waar hij voor kiezen zal, want hoe exacter het vak, hoe legitiemer zijn kijken. - De afstand van hemzelf tot de blonde krullen bedraagt amper een meter of zelfs de helft daarvan als hij zich diep over zijn schrift buigt, dus weet hij precies hoe die krullen verschillen per dag, per uur zelfs, of per weersgesteldheid: nu eens zijn ze ontelbaar, niet uit elkaar te houden, dan weer platter bijeen als vers schaafsel van hout of juist pluizig met golfjes, net uitgehaald garen; ook kunnen ze, dicht ineengedraaid en aan de wortel wat donkerder van kleur, in grillige parelmoeren lijnen de huid van de schedel tonen - zijn ogen meten de lichte ronding en met zijn passer en gradenboog rekent hij uit wat de omtrek zal zijn onder die gouden vracht haar. Zoals hij ook zichzelf meet, zijn groeicurve uitzet, zijn pezen spant en een hand om zijn glazen bureaulamp legt om de kootjes te zien, de wortelbeentjes: hoe preciezer je waarneemt, hoe meer de wereld der meningen overbodig zal zijn.

Dus ontwikkelt hij zich tot een gedreven, betrouwbare onderzoeker die gezelschap mijdt, niet graag over straat loopt en zo min mogelijk uitspraken doet om zijn stem te verbergen; totdat hij die stem opeens volledig verliest. - Is het een ontsteking geweest, een lichte verkoudheid, wanneer begon het precies, voelt u ook pijn of een zwelling, doet het zeer als ik hier even zachtjes op druk... Niet eerder in zijn herinnering heeft hij zich zo stil en ontspannen gevoeld, zo omzichtig behandeld, zo speciaal van belang als bij deze behoedzame assistente; haar voorzichtige aanrakingen langs zijn kaakbeen kan hij 's avonds nog als een warmte voelen, en haarscherp zal hij altijd onthouden hoe zij zich tot slot over een boek met afspraken boog zodat haar donkere lokken ver naar voren vielen en zicht gaven op een grillige, ivoren scheiding: de fraaiste curve tussen kruin en nek waar zijn hand precies overheen zou passen, met ragfijn dons langs de grens.

Vanaf dat ene, alomvattende moment laafde hij zich drie stemloze weken lang aan het welwillende medeleven dat hij, vergezeld van

[p. 379]

pen en notitieblok, ook bij de slager, aan het treinloket en op zijn werk ondervond, met het wekelijkse bezoek aan de logopediste als steeds terugkerend glanspunt; en toen het raspende, trage geluid in zijn keel ten slotte terugkwam was er iets grondig veranderd. - Zoals hij ooit feit en mening had opgesplitst om alleen van de feiten zijn werk te maken, zo zette hij nu zichzelf apart; met als studieobject de omgevingsreacties op zijn eigen gesteldheid, zijn motoriek en zijn blunders, zijn zwijgen, zijn spraak - heel dat verkrampte, dorre, gesloten systeem waarmee hij tot dusver nooit raad had geweten.

Voor het eerst komt hij nu ook de medemens nader, en wel via diezelfde wereld der meningen die hem voorheen zozeer uitsloot; copernicaans is zijn wending en hij is nooit meer alleen. ‘Zie die vent eens, wat een type, zo'n lang eind en dan ook nog die das uit zijn mouw, en daar springt warempel z'n koffer open, alles over de straat...’ Deze heeft hij al zeven keer uitgeprobeerd, op grote en kleine stations, in dorpen en buitenwijken; maar ook in het dagelijks leven houdt hij zijn taak secuur bij, op een altijd aanwezig notitieblok vol gedragsprotocollen, grafieken, berekeningen en voorlopige conclusies; met als uitgangspunt, fier en vastbesloten, zijn eigen gedrag en verschijning.

‘Kijk die man, waar zou die van zijn, hij schrijft alles op...’ Een zeker gezag zelfs kan hij zich van nu af aan toekennen, en tevreden werkt hij 's avonds thuis zijn aantekeningen uit onder de matglazen bureaulamp waar hij af en toe zijn hand overheen legt, doorschijnend en warm, in een volmaakte curve.