De Gids. Jaargang 166

[p. 369]

Jens Christian Grøndahl
Notities van een escapist

Een paar jaar geleden was ik in St.-Petersburg en las voor een groep studenten een stuk uit mijn roman Lucca voor. Na de lezing vroeg een studente hoogst gefascineerd hoe het mogelijk was dat Denen hun partner konden verlaten en dan zomaar ander onderdak vonden. Wat haar leek te interesseren was niet zozeer het verlaten zelf als wel het vinden van een woning. Ik neem aan dat zij geen andere keus had dan bij haar ouders te wonen, of ze nu wel of niet met elkaar overweg konden. Dit is misschien wel de grootste begripskloof die ik ooit ben tegengekomen sinds ik in andere talen vertaald word.

De jonge Russin deed me beseffen dat mijn personages tot de geprivilegieerde westerse middenklasse behoren en dat hun vrijheid hun grootste probleem is, groter dan materiële behoeften als een dak boven je zondige westerse hoofd. Het probleem om elkaar over en weer te begrijpen was eerder sociaal dan cultureel bepaald. Jonge Russen kunnen als ze eenmaal getrouwd zijn kennelijk niet zonder meer uit elkaar gaan, ook al zijn er beslist die dat willen.

Behalve die middag in St.-Petersburg worden me meestal dezelfde vragen gesteld, of dat nu in Parijs, Amsterdam, New York, Barcelona of Hamburg is, en vaak doe ik mijn best om nieuwe, vindingrijke antwoorden te bedenken. Dat bewijst waarschijnlijk mijn alomvattende gebrek aan vindingrijkheid, maar ik vat die steeds terugkerende vragen ook op als een teken dat mensen iets herkennen in wat ik geschreven heb, ongeacht wie ze zijn, waar ze wonen en bij welke cultuur ze horen. (Blijft de vraag wat er gebeurt als ik ooit in Afghanistan word uitgegeven.)

Het kan zijn dat ik zo praat omdat ik zelf tot die seculiere, geglobaliseerde, onbarmhartig vervreemdende cultuur van de westerse middenklasse behoor, waar vrijwel geen cultuur van over is. Maar dat geloof ik niet. Ik geloof dat ik hier de vraag aansnijd wat romans zijn en wat ze bewerkstelligen.

Voortdurend wordt beweerd dat mensen elkaar niet kunnen be-

[p. 370]

grijpen vanwege hun culturele verschillen, en tegenwoordig moet ik mezelf er ook steeds aan helpen herinneren dat begrip niet zozeer te maken heeft met kunnen als wel met willen. Naar mijn mening zouden er geen schrijvers zijn als niet de wil bestond om op zijn minst naar begrip te streven, zonder uit het oog te verliezen dat er heel veel te leren valt en dat we heel weinig daarvan ooit werkelijk zullen doorgronden.

Schrijven is een uitzonderlijke bezigheid: je voegt iets aan de cultuur toe door ertegen in opstand te komen. De meesten van ons schrijven in hun moedertaal, en dat lijkt een troostrijke gedachte, maar anderzijds, wie kan zich voorstellen dat hij zijn hele leven onder moeders rokken doorbrengt? Voor de schrijver betekent volwassen worden een eigen taal vinden: een poging om een taal te benaderen die bijna klinkt alsof je hem zelf hebt uitgevonden, een interpretatie van oude woorden op zo'n manier dat persoonlijke gedachten en ervaringen erin doorklinken.

Dat lijkt wellicht een geweldig waagstuk, we hebben immers alleen de taal die ons door onze cultuur is aangereikt, waaronder ook datgene wat anderen voor ons geschreven hebben. Als wat we schrijven literatuur geworden is, zal het uiteindelijk in de traditie van ons land opgenomen worden en haar hopelijk verrijken, en misschien zelfs wel een beetje veranderen. Maar de cultuur wordt alleen dan door het werk van schrijvers verrijkt en veranderd als die schrijvers de maatschappelijke functie van taal aan de kaak gesteld hebben die erin bestaat de waarden en conventies van deze of gene cultuur of subcultuur te bevestigen en te waarmerken. Zelfs minderheden en de zogenaamde avant-gardebewegingen gaan vaak gebukt onder conventies, vooroordeel en repressieve fatsoensnormen.

Literatuur moet altijd het tegendeel doen. In elk geval is dat de enige eis aan de literatuur die ikzelf ooit zou accepteren: die waarden en conventies ter discussie te stellen; de wijdverbreide drang om ergens bij te horen aan de kaak te stellen; de denkbeeldige barrières tussen ‘ons’ en ‘hen’ te overstijgen en de verbeelding als het avontuur van de individuele vrijheid te huldigen.

Al schrijvend verken ik de oneindige mogelijkheden van de menselijke ervaring, schep ik schijnbaar uit het niets personages, en ik ontdek dat ikzelf een product van mijn eigen verbeelding ben, de held van het doorgaande verhaal van mijn leven. Dat wil niet zeggen dat ik kan zijn wie ik wil, het betekent alleen dat mijn identiteit nauw verbonden is met het eigenlijke proces van het verhalen vertellen, net zoals de literatuur ons in herinnering brengt dat we eer-

[p. 371]

der verhalenvertellers zijn dan vertegenwoordigers van een of ander gemeenschappelijk maar beperkt cultureel verband; dat we daadwerkelijk de vertellers zijn van deze met elkaar vervlochten geschiedenissen die het voortdurend veranderende weefsel van de menselijke beschaving vormen.

Literatuur is zo geweldig omdat zij een persoonlijk standpunt trouw blijft en tegelijkertijd datgene wat persoonlijk en privé is omzet in verhalen die op talloze manieren gelezen, begrepen en geduid kunnen worden, over alle grenzen van ruimte en tijd heen. Dat is de reden waarom verhalen uit een andere tijd en een andere cultuur ons raken. Literatuur laat zich goed verplaatsen, want schrijven en leven zijn voor de individuele schrijver een reis die hem bevrijdt van de beperkingen van overerfde identiteiten en hem meeneemt naar het onbekende.

U vraagt zich misschien af wat dit allemaal te maken heeft met de Europese aspecten van mijn werk, maar toch hoop ik dat u dat niet doet, want wat ik tot nu toe gezegd heb drukt alleen op een andere manier uit wat ik daarover te zeggen heb.

Europa is even vreemd als de literatuur. Een Babylonische spraakverwarring, een bonte lappendeken van culturen tussen Azië en de Atlantische Oceaan, ooit bijeengehouden door een rijk, daarna door een religie, en de laatste tijd, sinds ruim een eeuw, door een idee - en stuk voor stuk met een neiging tot universalisme. Tijdens het Romeinse Rijk werd het universalisme bereikt door middel van de wet, maar die wet werd aan de onderdanen opgelegd door verre heersers. In de begintijd van het christendom was dat universalisme een belofte die de volgelingen van Christus opriep om te breken met hun gemeenschap en afstand te nemen van hun identiteit om op te gaan in een diepere en bredere broederschap van gelijken. De Italiaanse filosoof Gianni Vattimo heeft erop gewezen dat de christelijke voorstelling van een god die mens wordt de eigenlijke oorsprong is van de secularisatie. Hij beschouwt het christendom als een religie die zichzelf gaandeweg geseculariseerd heeft en zo de basis heeft gelegd voor humanisme en modernisme.

Na de Verlichting kon de democratie niet langer beschouwd worden als een plaatselijke aangelegenheid, zoals de oorspronkelijke Griekse versie van de polis. Vattimo's Duitse collega Immanuel Kant droomde van een wereldwijde samenleving van vrije mensen verenigd door gemeenschappelijke, universele mensenrechten. Het is een visie die heel wat genereuzer is dan alles wat de bureaucraten en politici van de huidige eu bedenken. Het kan zijn dat we dat ooit bereiken, al is Kants wereldgemeenschap nog steeds een ververwij-

[p. 372]

derd ideaal, maar het opmerkelijke van Europa is volgens mij niet het feit dat het continent een overmaat aan wreedheid en verschrikkingen heeft meegemaakt, begaan door het ene volk jegens het andere volk, door totalitaire elites jegens het eigen volk, of door Europeanen jegens de volkeren van de derde wereld. Verschrikkingen zijn eerder regelmaat dan uitzondering in de geschiedenis van de mensheid, en de universaliteit van de verschrikking is deel van ons Europese erfgoed; maar hetzelfde geldt voor de notie dat we allemaal individuen, zelfstandige mensen en, in de allereerste plaats, gelijken zijn.

Nu de democratie op het hele continent is ingevoerd, is dat geen droom meer zoals vijftig of zelfs nog maar tien jaar terug, maar dat neemt niet weg dat het misschien wel wat verheven zo niet een beetje naïef klinkt om zo over universalisme en het Europese individu te spreken.

Vanaf de Provençaalse troubadours uit de Middeleeuwen tot de dissidente schrijvers van achter het IJzeren Gordijn is de literatuur steeds een uitdrukking geweest van het gevoel van het individu, het individuele leven van de geest en zijn verzet tegen de tirannie van een opgedrongen levenswijze en denktrant. Vanaf zijn ontstaan heeft de Europese roman het conflict tussen privé- en openbaar bestaan, tussen enerzijds individuele hoop en angst en anderzijds maatschappelijke of historische krachten als thema gehad en geïnterpreteerd. De roman is een Europese vinding, evenals de notie van de mens als individu en het onvervreemdbare recht op privacy, en we hebben geen reden om ons daarvoor te schamen of te vrezen voor het verwijt dat we ons aan eurocentrisme bezondigen. Vergeet niet dat beide uitvindingen gekoesterd worden door schrijvers en burgers in landen buiten Europa waar burgerrechten en de vrijheid van de verbeelding nog steeds een luxe zijn die nog bevochten moet worden.

Als de geschiedenis van de democratie ook de geschiedenis van het individu is, en als zij laat zien hoe de notie van de individualiteit gegroeid is uit de troostrijke en uiterst verstikkende omarming van culturele identiteiten, dan is de roman een manier om die geschiedenis te vertellen. Zoveel grote romans onderzoeken de denkbeeldige of de zeer reële kloof tussen de druk of juist de onverschilligheid van de maatschappij enerzijds en de gedachten en gevoelens van individuen anderzijds. Zoveel romans gaan over individuen die vertwijfeld of uit rebellie huis en haard verlaten omdat ze verbannen worden of omdat ze vrijwillig de verbanning verkiezen als consequentie van hun zelfverwerkelijking. Vrijheid en vertwijfeling, een-

[p. 373]

zaamheid en toevallige ontmoetingen die men niet zocht en die soms uiterst onwaarschijnlijk zijn: de roman verbindt het maatschappelijke milieu en het intieme leven van de ziel door hun conflicterende perspectieven te dramatiseren, het perspectief van de cultuur en dat van de eigen heimelijke angsten en obsessies.

Maar de notie van de persoonlijke vrijheid als het tegendeel van de acceptatie van een identiteit die door de maatschappij wordt aangeboden of opgedrongen, is een geschiedenis die niet alleen in romans verteld wordt. Zo'n geschiedenis wordt alleen verteld door iemand die beseft dat hij niet past in het allesomvattende culturele patroon van normen en waarden die hij van zijn voorouders geërfd heeft. Wie schrijft, wie besloten heeft schrijver te worden, geeft aan dat hij zich zelfs thuis een vreemdeling voelt. Schrijven is weleens voorgesteld als een vorm van geestelijke verbanning, en ik geloof dat dat waar is. Ik geloof dat schrijven kan voortkomen uit een verlies van onschuld, en het kan zelf ook een verlies van onschuld oproepen, een diep gevoel van er niet bij horen.

Zodra je begint te schrijven verander je in een vreemdeling omdat je beseft dat je alleen je eigen persoonlijke zelf wordt als je weigert te worden wat anderen willen dat je bent. Maar als je schrijft zoals schrijvers dat doen, als je zoekt naar de intimiteit van een persoonlijke stem, leidt dat ook tot een angstaanjagende en fantastische, een trotse en tegelijk beschamende ontdekking dat je eigen wezen altijd onontdekt zal blijven - dat je altijd een vreemdeling zult blijven, ook voor jezelf.

Al schrijvend eigen je je de algemene taal toe al naar gelang je eigen behoeften, je vindt woorden voor datgene wat er in je omgaat en waar je nauwelijks uitdrukking aan kunt geven. Zo ontdek je je eigen anderszijn en uiteindelijk vind je jezelf misschien wel in anderen terug. Het wordt fictie genoemd, maar het heeft alles te maken met menszijn - ieder voor zich, en daarom eenzaam, maar wel in staat om aan de eenzaamheid te ontsnappen en een ware relatie met de wereld om je heen aan te gaan. Zo kan de literatuur soms het opmerkelijke inzicht uitdragen dat wat we gemeenschappelijk hebben ons tegelijkertijd meer dan wat ook scheidt: dat we naar lichaam en geest gescheiden zijn en dat we ons innerlijk alleen kunnen delen als we vrije individuen worden en blijven.

Maar het past de schrijver niet om al te overdadig over de zegeningen van de literatuur te generaliseren, en dit is precies het goede moment om mezelf een halt toe te roepen. Fictie wordt gevoed door het detail, door het oproepen van het leven en de gedachtewereld

[p. 374]

van een specifiek persoon. Romans worden meestal over een enkeling geschreven en die enkelvoudigheid rechtvaardigt hun zonderlinge aanspraak op zoiets als de universele waarheid.

Wat een schrijver te zeggen heeft over De Roman is meestal niet meer dan een pleidooi voor zijn eigen aanpak van het schrijven. Ik ben geen uitzondering, en mijn manier van schrijven is voortgekomen uit slechts een van de diverse moderne tradities, namelijk de traditie om minder gewicht toe te kennen aan de handeling dan aan introspectie, herinnering, waarneming en reflectie, en liever de avonturen van de geest te formuleren dan de avonturen die zich voortdurend daarbuiten in de realiteit afspelen. Ik sluit me aan bij elke schrijver die het vermoeden heeft dat er niets reëler is dan de manier waarop de geest de stroom van verschijnselen interpreteert en erop reageert.

Mijn persoonlijke literaire tabernakel herbergt een eclectische reeks idolen die waarschijnlijk zouden mopperen over het gezelschap waarin ze verkeren, aangezien ze eerder door vorm dan door thematiek met elkaar verbonden zijn: Marcel Proust, Patrick Modiano, Thomas Bernhard, Saul Bellow, om er een paar te noemen. Bij al hun verschillen delen ze een hang naar de monoloog, ze laten het schrijven zelf de vibrerende streng worden die gedachten, emoties, indrukken, afwijkingen en gebeurtenissen aaneenrijgt in de poging van de schrijver om de wereld en het Ik in balans te brengen.

De meesten zijn trouwens Fransen en er is geen Deen bij. Hoe komt dat? Misschien is het makkelijker om naar inspiraties te verwijzen die een zekere inspanning gekost hebben. Hoe het ook zij, ik kan nu toegeven dat inspiratie vaak voortvloeit uit productief wanbegrip. Natuurlijk zijn er Deense meesters die in mijn achterhoofd zitten te fluisteren, maar ik hoor hen niet, zozeer zijn ze onderdeel van de atmosfeer die ik inadem. Je hebt de ingehouden intimiteit en de subtiele, ironische perspectiefwisselingen bij Hans Christian Andersen en zijn universele gewoonte om zich in details te verliezen. Je hebt de melancholieke gevoeligheid bij Herman Bang, een milde toon, een ingehouden wanhoop; hij zit zo dicht op zijn personages dat je ze kunt horen ademhalen in de stilte van hun kamers waar de klok stukjes van de eeuwigheid af tikt.

De huiskamer, en niet de wereld, is ons schouwtoneel, want Denemarken heeft het grootste deel van zijn dagen aan de rand van de geschiedenis doorgebracht. Wij zijn slechts licht beroerd door de tragedies van de afgelopen eeuw, vandaar dat we zo'n merkwaardig gedempt gevoel van afstand ervaren tussen ons emotionele interieur en de lichtflitsen aan de horizon. Dit is in elk geval mijn Deense

[p. 375]

thema voor u, zowel politiek als filosofisch. Maar meestal kunnen mijn romans in elke moderne westerse samenleving spelen waar rigide culturele patronen hebben plaatsgemaakt voor de verwarrende onbestendigheid van het stadsleven.

Daarom is het ook zo'n verlossende ervaring om vertaald te worden. Ik beschouw mezelf niet als een typisch Deense schrijver, misschien als een Europese, maar dat klinkt veel te pretentieus - zeker voor een Deen. Elke schrijver verzet zich tegen etiketten, en ik ben net zo gevoelig als een ander. ‘Escapisme’ is waarschijnlijk de enige acceptabele uitzondering daarop, dus leest u mij alstublieft niet vanwege de rustieke charme van mijn exotische ‘Deensheid’. De zeer kosmopolitische maar niet minder Deense dichter Henrik Nordbrandt, die zelf een groot escapist was, heeft eens gezegd: ‘Wat is er mis met ervandoor gaan als je het treinkaartje kunt betalen?’

Een andere belangrijke dichter heeft poëzie omschreven als datgene wat in vertaling verloren gaat. Maar ik ben een verhalenverteller, en voor mij is het juist andersom. Als er niet iets in zit wat zelfs een bedroevend slechte vertaling overleeft, dan is het allemaal de moeite niet waard geweest. Schrijven in een kleine taal als de mijne betekent dat je de paradox van de roman zelf ervaart, als ik zo vrij mag zijn me nog een laatste generalisatie te veroorloven. De meesten van ons schrijven in hun moedertaal, en toch schuilt in iedere roman die het waard is geschreven of gelezen te worden de ambitie om de toevalligheid van je eigen afkomst, cultuur enzovoort te overstijgen en herkend en erkend te worden voor de manier waarop je de uniekheid van de persoonlijke ervaring verkent.

vertaling: miebeth van horn