De Gids. Jaargang 166

[p. 352]

Colm Tóibín
De toekomst van Europa

Het is moeilijk algemene uitspraken over Europa en het Europese erfgoed te doen. Onze historische ervaringen lopen daarvoor te zeer uiteen: de Renaissance speelde zich hoofdzakelijk in Italië af; de Reformatie beïnvloedde sommige gebieden wel en andere niet; de inquisitie was een typisch Spaans verschijnsel; de Verlichting leidde in een aantal landen tot tastbare veranderingen in het openbare en private leven, maar in andere niet; de industriële revolutie ging aan bepaalde delen van Europa voorbij; sommige landen buitten hun koloniën schaamteloos uit, andere minder; sommige werden door hun koloniën sterk beïnvloed en verdienden er kapitalen aan, andere in mindere mate; een aantal Europese landen veranderde door het nationalisme, fascisme of communisme, maar allemaal weer op hun eigen manier.

In Europa bestaan er even grote verschillen als het verschil tussen de talen die er worden gesproken. Er is niet zoiets als een Europees waardestelsel, zoals er ook geen Europese identiteit bestaat.

Aangezien ik niet weet wat Europa is, kan ik ook niets zinnigs over de toekomst ervan zeggen. En doordat de lidstaten elk een geheel andere geschiedenis hebben en ik veel aspecten daarvan niet begrijp, kan ik ook niets over het verleden zeggen.

Binnen de Europese landen kun je volgens mij twee identiteiten onderscheiden. De ene is verweven met herinneringen, familie, sociaal milieu en persoonlijke ervaringen. Je zou dat ‘thuis’ kunnen noemen, hoewel heel wat inwoners van huis verbannen zijn. De tweede identiteit hangt samen met een volk, een staat, het idee dus dat je tot een bepaalde gemeenschap behoort die meer omvat dan buren, vrienden en familie. Deze identiteit kan gebaseerd zijn op een simpele naam en een homogeen erfgoed, of allerlei koppeltekens en onzekerheden inhouden. In Frankrijk kunnen we ons bijvoorbeeld zonder meer Frans voelen en in Litouwen Litouws. Maar met veel slagen om de arm kunnen we ons ook Brits voelen in Noord-Ierland, Russisch in Estland, Turks in Duitsland of Jamaicaans in Engeland.

[p. 353]

Geen van ons is evenwel in staat een derde, superidentiteit als Europeaan te ontwikkelen die dezelfde emotionele lading heeft. De beide andere identiteiten zijn simpelweg te sterk en te essentieel, hoe complex ze inmiddels misschien ook zijn geworden. Volgens mij is Europa zo'n breed begrip dat de meeste Europeanen zich er niet zoveel bij kunnen voorstellen.

Wat mij betreft wordt de zaak minder ongrijpbaar als het woord Europa door twee woorden, namelijk Europese Unie, wordt vervangen. Ik weet wat dat is. Ik heb ook ideeën over haar toekomst. Maar die kunnen niet los worden gezien van het tegenstrijdige en ondefinieerbare karakter van de Europese ervaring en het steeds ingewikkelder erfgoed van de mensen die in Europa wonen.

Ik ben in 1955 in de Ierse Republiek geboren, en was dus achttien jaar toen Ierland lid werd van de ‘gemeenschappelijke markt’, zoals het toen heette. In de periode voor de toetreding moet Ierland op bezoekers uit meer ontwikkelde Europese landen een bijzonder achtergebleven indruk hebben gemaakt. Zo viel het middelbaar onderwijs nog geheel onder het gezag van de Kerk, en was het - tot 1967 - niet gratis. Boeken waren tot 1966 aan een draconische censuur onderworpen; toen we tot de gemeenschappelijke markt toetraden stond er op zware misdaden nog de doodstraf; echtscheiding kwam niet voor; voorbehoedsmiddelen waren verboden; abortus was (en is nog steeds) strafbaar; vrouwen mochten geen lid worden van een jury; en ook homoseksuele handelingen tussen mannen waren strafbaar. Ierland was een agrarisch land, katholiek en conservatief, repressief, en het beschikte over niet meer dan een zeer elementaire infrastructuur. De krijgszuchtige claim op een deel van het grondgebied van het buurland was nog verankerd in de grondwet. Dat wil zeggen dat Ierland zonder enige volkenrechtelijke legitimatie Ulster opeiste.

De geleidelijke liberalisering die ons land sindsdien heeft doorgemaakt, heeft velerlei oorzaken. De tijdgeest was misschien wel de belangrijkste. Maar de ingrijpende sociale en politieke veranderingen kwamen deels rechtstreeks voort uit het lidmaatschap van de gemeenschappelijke markt.

In 1973, het jaar dat we toetraden, waren er ook landelijke verkiezingen. Ierland kreeg toen zonder twijfel het meest liberale, progressieve en ontwikkelde kabinet dat we ooit hebben gehad. Vlak na zijn aantreden werd het geconfronteerd met een crisis. Vrouwelijke ambtenaren verdienden minder dan hun mannelijke collega's en bij hun trouwen werden ze ontslagen. Uit Brussel kwam het bevel dit te veranderen. En de regering mocht dan nog zo

[p. 354]

progressief zijn, onder verwijzing naar de staatskas weigerde ze de maatregel door te voeren. Brussel bleef bij zijn eis. De hervorming werd doorgevoerd, en op deze wijze begon het idee van gelijke rechten voor man en vrouw in Ierland voet aan de grond te krijgen.

Een ander voorbeeld: in 1979 stapte een academicus uit Dublin, David Norris, naar de rechter om de Victoriaanse wet tegen homoseksualiteit ongrondwettelijk te laten verklaren. Zowel het High Court als het Supreme Court stelde hem in het ongelijk. Zijn advocate, Mary Robinson, wendde zich daarop tot het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Dat bepaalde in 1988 dat Ierland de wet moest wijzigen. De regering weigerde dit. In het jaar daarop werd de aanmaning herhaald en dat gebeurde nogmaals in 1990 (het jaar dat Mary Robinson tot president werd gekozen). Zo ging het nog twee jaar door. Ondanks het feit dat het Hof geen orgaan van de Europese Unie is, werd de zaak in 1993 zo pijnlijk voor de Ierse regering, die in moeizame onderhandelingen met Brussel was verwikkeld over aanvragen uit het structuurfonds, dat ze de wetswijziging ten langen leste doorvoerde. Beide kamers van het parlement werden naar huis gestuurd en de wet werd zonder debat aangenomen. Zelfs de progressiefste politici wensten niet over de kwestie te spreken. We kunnen gevoeglijk aannemen dat het zonder het Hof voor de Rechten van de Mens nog een jaar of twintig, dertig zou hebben geduurd voordat de wet op homoseksualiteit gewijzigd was.

Dit zijn slechts twee voorbeelden van de invloed die het Ierse lidmaatschap van de Europese Gemeenschap heeft gehad op de liberalisering en modernisering van het land. Ook de vermindering van de spanningen tussen Ulster en de Ierse Republiek zijn deels op het conto van het lidmaatschap te schrijven. Het belangrijkste daarbij was de versoepeling van de grenscontrole in 1992, waardoor alle douanekantoren aan de grens konden verdwijnen. Ik zou nog veel meer voorbeelden kunnen noemen, zoals de richtlijnen omtrent milieubescherming en verdere wetgeving inzake antidiscriminatie en ongelijke behandeling. Maar ik geloof niet dat dit alles ervoor heeft gezorgd dat de leren zich meer Europeaan zijn gaan voelen. Het instituut dat Europese Gemeenschap heet, mag zeker rekenen op een soort terughoudende sympathie en loyaliteit doordat het heeft bewezen onze belangen te dienen. Maar als het lidmaatschap tegen onze belangen zou gaan indruisen, dan kan dat zomaar weer veranderen.

De afgelopen maanden heeft Ierland uiteraard deelgenomen aan

[p. 355]

het Europese debat over de uitbreiding van de eu, en door dat debat waarde een spook, en dat spook heette Turkije. Degenen die het land buiten de eu willen houden, kwamen met talloze argumenten. Turkije is nog onderontwikkeld, het heeft een groot inwonertal, de potentiële arbeidsmigratie is groot, de mensenrechten worden er geschonden, het grootste deel van het grondgebied ligt niet eens in Europa, de gevaarlijke buren, de instabiele democratie, de houding tegenover Cyprus, en de betrekkingen met Griekenland.

In 1973 had een deel van deze argumenten evengoed tegen Ierland ingebracht kunnen worden. Ook dat was onderontwikkeld. Ook ons land had een precaire verhouding met het buurland. Ook bij ons emigreerden de werklozen bij elke recessie naar Groot-Brittannië of de Verenigde Staten. En ook bij ons heerste geen cultuur die op de verlichtingsidealen gestoeld was.

Dan was er nog een ander argument dat soms expliciet of impliciet te horen was: Turkije is geen christelijk land. En in heel Europa wordt dat door menigeen, politici zowel als kiezers, als een groot probleem gezien. Turkije, zo redeneren zij ongeveer, is door en door islamitisch. Europa is vanaf de kruistochten een bolwerk tegen de islam geweest. In Europa hebben we een Renaissance, een Reformatie, een Contrareformatie, een Verlichting en een industriële revolutie gehad. De islam heeft zich langzamer en minder uitgesproken ontwikkeld. De islam zal altijd gevaarlijk en vreemd blijven.

Naar tegenargumenten hoef je niet lang te zoeken. Het christendom heeft weliswaar schitterende romaanse en gotische kerken en religieuze schilderkunst opgeleverd. Maar daar staan de wreedheid van de inquisitie en de gruwel van de kolonisatie tegenover. In de vorige eeuw leverde het christendom bovendien de ideologische rechtvaardiging voor de moord op vrijwel alle joden die in Europa woonden. Welke onmenselijkheid heeft de islam begaan die hiermee te vergelijken is?

Deze argumenten gaan mijns inziens echter voorbij aan de ontwikkelingen die zich de afgelopen vijftig jaar in Europa hebben voltrokken, en dat voor een aanzienlijk deel onder invloed van de Europese eenwording. Op de eerste plaats kun je in Europa niet echt van één christelijk erfgoed spreken. Daarvoor is het woord christelijk te veelomvattend en verschillen de interpretaties en invloeden ervan te veel van land tot land. Ik bedoel niet simpelweg dat er vanwege de scheuring tussen protestantisme en katholicisme twee christelijke tradities bestaan. Wat ik wil zeggen, is dat de godsdienst in de diverse gebieden in Europa kennelijk zo kon worden beleefd dat hij zich aan de behoeften en kenmerken van elk gebied heeft

[p. 356]

aangepast. Regionale omstandigheden hebben de toon en de strekking van het christendom bepaald. Zo zie je verschillen tussen het katholicisme in Slovenië en dat in Kroatië, tussen het Schotse presbyterianisme en de Kerk van Engeland, tussen het katholicisme in Litouwen en dat in Polen, het katholicisme in Catalonië en dat in Andalusië.

Er bestonden niet een of twee tradities; er was diversiteit. Kritiek op de geloofsbeginselen leidde in de regel tot meer vooruitgang dan vasthouden aan de doctrine. En in Turkije zijn er op dit moment evenveel uitingen van kritiek en humanistisch debat te zien als in Ierland in 1973. Ook het huis van de islam heeft vele woningen. En ten tweede heeft de Europese Unie zich de laatste dertig jaar ontwikkeld tot een bij uitstek seculier en seculariserend instituut. Het kan dus niet zo zijn dat Turkije uitgesloten moet worden omdat het geen christelijk land is. Dit argument gaat voorbij aan de grote, en nog voortgaande veranderingen in Europa, en in feite wordt het christendom gebruikt om raciale vooroordelen te bemantelen.

Wie het christendom als de overheersende factor van onze politieke identiteit ziet, miskent hoe sterk die is bepaald door Europese denkers en schrijvers die afwijzend of onverschillig tegenover het christendom stonden. Hij miskent tevens dat zowel de islam als het jodendom veel aan ons erfgoed heeft bijgedragen. En hij weigert te zien dat er in onze landen grote aantallen mensen wonen en werken die qua geloof noch qua erfgoed christelijk zijn.

‘Het christendom’ en ‘Europa’ zijn dus beide vage begrippen die uiteenlopende en deels ook tegenstrijdige connotaties hebben. Niemand weet precies waar Europa begint en waar het eindigt. De cultuur ervan kan niet bedreigd worden omdat het geen specifieke cultuur heeft. In het verleden is gebleken dat iedere poging om de nationale identiteit te verbinden met één ras, één godsdienst of één cultuur, rampzalige gevolgen had.

Wat is dus Europa? Het is een naam voor een geheel aan belangen die hun organisatorische uitdrukking vinden in de Europese Unie. Het is een woord dat op volstrekt verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd - het roept veel associaties op, maar het is inhoudelijk onbestemd. Het is een cultuur noch een identiteit. Het is een woord dat we in de loop van de komende jaren verder moeten ondermijnen.

Dublin, december 2002

vertaling: margreet de boer