De Gids. Jaargang 166

[p. 304]

Karel van Wolferen
Europa na het einde van de Atlantische Alliantie

Ideeën, idealen, scepsis en jammerklachten aangaande een politiek hechter en betekenisvoller Europa hebben tot nu toe doorgaans gedraaid rond de aanname dat de prikkels en krachten voor die politieke overeenstemming van binnen de groep van lidstaten zouden moeten komen. Twijfels over de mogelijkheden van Europa om ooit uit te groeien tot zoiets als een wereldmacht hebben tot dusver jammer genoeg het bekende effect gehad van de voorspelling die zichzelf waarmaakt. Nu is er een goede reden om rekening te houden met en uit te zien naar de mogelijkheid dat een onverwachte kracht van buitenaf iets tot stand kan brengen waartoe de Europeanen op eigen kracht niet in staat zijn. In dit verband moeten we twee dingen duidelijk voor ogen houden. Ten eerste: de Atlantische Alliantie bestaat niet meer. Ten tweede: de Verenigde Staten zijn geen ordenende kracht meer in de wereld.

Beide feiten behoren een drijfveer te zijn achter het creëren van nieuwe Europese instellingen die Europa politiek, economisch en intellectueel onafhankelijk kunnen maken van zijn voormalige belangrijkste bondgenoot, en het een rol kunnen bezorgen bij het bevorderen en bewaren van de orde in de wereld, in samenwerking met de vn.

Politieke ontwikkelingen in de Verenigde Staten hebben ervoor gezorgd dat het tere weefsel van de wereldorde aan flarden is gescheurd, en dan in de eerste plaats de betrekkingen binnen de Atlantische Alliantie. Deze ontwikkelingen hebben plaatsgehad zonder de instemming, en zelfs buiten medeweten van de meerderheid van de Amerikaanse bevolking, maar dat neemt niet weg dat ze een onverbiddelijke realiteit zijn. Ze zijn het resultaat van een poging om de politieke fantasieën van een invloedrijke kliek in vervulling te doen gaan, mede mogelijk gemaakt door de leugenachtigheid van de huidige Amerikaanse regering, die inspeelt op de woede en angst die leeft onder een bevolking die is geconfronteerd met een kwetsbaarheid waar de geschiedenis haar niet op had voorbereid. De situ-

[p. 305]

atie is onomkeerbaar. Geen enkele Amerikaanse regering, zelfs niet een met geheel andere prioriteiten en methoden, kan het wereldwijde verlies aan vertrouwen in een relatief goedaardige rol van Amerika als handhaver van de orde in de wereld goedmaken. Het is mogelijk dat de betrekkingen tussen de leden van de Alliantie verbeteren, maar dat kan het bondgenootschap zoals dat in de tweede helft van de twintigste eeuw bestond niet terugbrengen. De aansporingen die in kringen van Europese politici en commentatoren te horen zijn om de Alliantie te herstellen, bruggen te bouwen of de samenwerking te hervatten teneinde haar zo bijeen te houden, staan buiten de werkelijkheid.

De Atlantische Alliantie is eenzijdig opgeheven door George W. Bush. Een bondgenootschap veronderstelt een gemeenschappelijke doelstelling en ten minste een minimale consensus over de vraag hoe het doel moet worden bereikt, ook al zou men een dominante primus inter pares accepteren. Wat Washington momenteel aanbiedt als substituut voor het bondgenootschap is een vazalstatus. De huidige regering heeft er geen geheim van gemaakt dat zij multilaterale raadpleging als een hindernis beschouwt die ze koste wat kost wil vermijden. Besluiten worden vanuit Washington afgekondigd en contacten met andere hoofdsteden zijn bedoeld voor opdrachten en niet om ze te raadplegen.

Ondanks de speciale betrekkingen die Groot-Brittannië met de Verenigde Staten zou onderhouden, wordt Tony Blair net zo goed als een gehoorzame vazal behandeld, in plaats van als een geallieerde die een aandeel heeft in de belangrijke beslissingen.

Minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell mag Europese hoofdsteden of het navo-hoofdkwartier bezoeken om de Europese ontevredenheid te sussen, maar hij heeft geen enkel alternatief te bieden voor die vazalstatus, en zeker niet de mogelijkheden om in Washington steun te verwerven door het scheppen van een alternatief.

Daarom is het ook absurd te denken dat Europese landen opties hebben en voor of tegen de Verenigde Staten zouden kunnen kiezen. Het zou me verbazen als bleek dat de meeste lidstaten van de Europese Unie bereid zijn een systematische, onbetwiste onderwerping aan de Verenigde Staten te accepteren, vooral onder de tegenwoordige omstandigheden waarin elk tegenwicht tegen militair avonturisme ontbreekt. Maar afgezien daarvan, de Verenigde Staten zijn eenvoudig niet toegerust om een quasi-imperium te beheren dat een imperialistische orde afdwingt, en aanvaarding van het beleid van de huidige regering zou simpelweg betekenen dat de ver-

[p. 306]

nietiging van de wereldorde versneld wordt. Door te volharden in het valse denkbeeld dat Europeanen opties hebben zullen zij de behandeling van het eigenlijke vraagstuk op de lange baan schuiven, de eigen Europese integratie vertragen en Europese pogingen om de wereldorde te verbeteren verlammen. ‘Zonder Amerika gaat het niet!’ kan men vooral in Nederland links en rechts horen zeggen. Maar ook Nederland zal zich aan de nieuwe werkelijkheid moeten aanpassen. Het is hierbij ernstig gehandicapt met een premier en een minister van Buitenlandse Zaken die niet erg wereldwijs zijn en klaarblijkelijk niet doorhebben wat er is gebeurd.

De sleetse begrippenwereld van de aanhangers van de Atlantische gedachte vormt voor Europeanen een formidabel obstakel om de werkelijkheid onder ogen te zien. Wanneer die trouwe aanhangers tot zich laten doordringen wat er is gebeurd, staan ze voor iets wat lijkt op een gedwongen afscheid van een geloof dat zij een leven lang vroom beleden hebben en dat aan dat leven betekenis heeft verleend. Hun voortdurende ontkenning en hun onvermogen om de ware aard van de ontwikkelingen in Amerika sinds 11 september 2001 te bevatten zijn begrijpelijk, omdat die ontwikkelingen de ineenstorting betekenen van de politieke wereld waarin zij sinds hun jeugd hebben gewoond. Hun belijdenis van een hogere opvatting van de Atlantische Alliantie en hun pleidooi om dit bondgenootschap nieuw leven in te blazen klinken als de schrille schreeuw van vrienden die de realiteit van hun verlies niet onder ogen kunnen zien.

Veel aanhangers van de Atlantische gedachte hebben een leven lang de Amerikaanse manier van omgaan met de wereld verdedigd en gerechtvaardigd. Ze zullen een geestelijke gordiaanse knoop van bemoedigende redeneringen moeten doorhakken om te aanvaarden dat datgene waarin ze altijd geloofd hebben niet meer bestaat. Een van die redeneringen luidt dat de verkiezing van één enkele topfunctionaris onmogelijk zoveel verandering in de wereld teweeg kan brengen. De fundamentele Amerikaanse politieke overtuigingen zijn een product van de Verlichting, en daarom wordt gemakkelijk aangenomen dat de Verenigde Staten een land zijn waar ten slotte de rede zal zegevieren. Dit gaat gepaard met de stilzwijgende overtuiging dat in de een of andere groep verantwoordelijke, internationaal georiënteerde politieke denkers, of misschien een groep machtige figuren met wereldwijde zakelijke belangen, genoeg verstand en wilskracht voorhanden zullen zijn om grenzen te stellen aan het vermetele en riskante, maar nog altijd realistische Amerikaanse gedrag.

[p. 307]

Nogal wat Europese opiniestukken waarin de invasie van Irak werd verdedigd of waarin bezorgde neutraliteit of verwarring werd geventileerd, roepen de sfeer op van de vertrouwde argumenten waarmee Atlantici in de jaren zeventig gewend waren linkse tegenstanders van Amerika's macht te pareren. Ze staan oog in oog met iets wat zo afschuwelijk is dat ze weigeren de mogelijkheid te overwegen dat het de werkelijkheid is: het gaat om een land dat in de twintigste eeuw de beslissende macht was in de worsteling met het totalitarisme, en dat in het algemeen bevolkt wordt door fatsoenlijke lieden, maar dat desalniettemin al sinds lang de democratie vervangen heeft door een plutocratie, die op haar beurt nu weer in handen is gevallen van lieden van laag allooi. De Atlantici moeten er nu aan worden herinnerd dat de worsteling van de twintigste eeuw bedoeld was om een stabiele gemeenschap van staten te scheppen die zich verplichtte aan vrijheid en vooruitgang, in een voortgaande politieke en economische emancipatie die met de Verlichting begonnen is, en niet aan een neoliberaal Amerikaans quasi-imperium dat de wet zou stellen aan een wereld die verdeeld is in satelliet- en schurkenstaten.

De gevolgen van de plotseling ontstane, schokkende leegte waar eens een macht bestond die wereldwijd de orde bewaarde, zijn nog niet te peilen. Vooral voor Europeanen brengt dit verlies meer met zich mee dan een uit evenwicht geraakte wereld. Het bedekt de ogen met een waas waar vroeger een Amerikaans filter voor helderheid zorgde bij het beschouwen van de politieke en economische werkelijkheid. Afgezien van enkele Europeanen van respectabele leeftijd die de wereld van hoop en vooruitzichten gekend hebben voordat dit conceptuele filter werd aangebracht, zijn de meesten van ons opgegroeid in een intellectuele omgeving waarin de uitleg van de wereld die werd bepaald door de omstandigheden van de Koude Oorlog een politiek houvast verschafte. Zelfs waar marxistische en neomarxistische stemmen, stemmen tegen de globalisering en andere afwijkende stemmen zich in het openbare debat mengden, werden de geaccepteerde termen en grenzen van de discussie bepaald door de veelal onuitgesproken vooronderstellingen die binnen de dominante grootmacht van de vrije wereld heersten.

Het vermogen van Amerika om voor het Westen te bepalen wat de politieke realiteit is, wordt rijkelijk gedemonstreerd door Europese krantencommentaren en nieuwsprogramma's waarin niet alleen de discussieonderwerpen maar ook de gebruikte bewoordingen in Washington zijn voorgekookt. Zonder dat de meeste Europe-

[p. 308]

anen dat beseften werd dag na dag aangetoond hoe ver dit kon gaan door de manier waarop in de media geschreven werd over de controverse rond Irak, toegespitst op de impasse in de Veiligheidsraad, waar vragen, meningsverschillen en woordkeuze doorgaans onder Amerikaanse controle stonden. Een van de schokkendste en meest verontrustende aspecten van de recente gebeurtenissen is geweest dat de invasie in Irak van tevoren door gewoonlijk welingelichte en verstandige personen besproken kon worden alsof het om een rationeel besluit ging waarover bezonnen mensen er verschillende meningen op na konden houden.

Een Europa dat niet langer wordt beschermd door de spreekwoordelijke Amerikaanse paraplu heeft behoefte aan een spoedcursus over de werkelijkheden in de wereld. Het jammerlijke gebrek aan oplettendheid in Europa voor wat er werkelijk in de wereld aan de hand is, blijkt uit de traagheid waarmee Chirac en Schröder tot het inzicht kwamen dat het gedrag van de regering van George W. Bush verder ging dan het normale en acceptabele heerszuchtige gekoeioneer, en uit het onvermogen van de meeste Europese regeringen om openlijk toe te geven dat hun gevraagd werd te reageren op een land dat een metamorfose had ondergaan. Een andere aanwijzing hiervoor is de opmerkelijke algemene onkunde onder Europese intellectuelen met betrekking tot de opkomst van Amerikaans Rechts - aantoonbaar 's werelds meest succesvolle politieke beweging van de afgelopen decennia. Een welbespraakte groep heeft zich jaren geleden al binnen deze beweging verschanst. Op 11 september 2001 greep deze groep de gelegenheid om het buitenlandse en het defensiebeleid van Amerika over te nemen.

Ze noemen zich neoconservatieven en zijn de erfgenamen van een minuscule politieke cultuur van trotskistisch gedachtegoed dat geen wortels in de Amerikaanse traditie heeft. Het linkse is eruit verdwenen, maar het radicalisme en de noties van de permanente revolutie bepalen nog steeds hun denken. Zij vertegenwoordigen niets wat Europeanen als conservatief zouden herkennen. Pas zo'n anderhalf jaar nadat zij hadden toegeslagen werd een breder Europees publiek zich door het nieuws en ander commentaar bewust van hun identiteit en hun blauwdrukken voor een utopisch schema van gewapende democratisering van het Midden-Oosten. Toen pas raakte ook bekend dat er een Bush-doctrine bestond die bestaande internationale overeenkomsten en gewoontes verwerpt en preventieve oorlogvoering tot een instituut heeft verheven, het soort oorlog dat wordt gevoerd waar en wanneer een Amerikaanse president dat maar zinnig acht. In het algemeen zijn politiek ervaren Europe-

[p. 309]

anen zich niet bewust geweest van de desastreuze zelfcensuur en de lafhartigheid van de Amerikaanse media, noch van de ineenstorting van de partijpolitieke oppositie die uitdrukking had moeten geven aan de politieke verdeeldheid binnen Amerika en van het verregaande cynisme waarmee de politieke strategen die George W. Bush aan de macht gebracht hebben de massaslachting van 11 september 2001 exploiteerden om onder andere de incompetentie van deze regering aan het oog te onttrekken.

Europeanen staan nu voor dringende uitdagingen van conceptuele en institutionele aard. Enkele politieke persoonlijkheden en commentatoren hebben al begrepen dat de nieuwe politieke realiteit vereist dat we vertrouwde metaforen en analogieën overboord werpen en een onvervalst realisme gaan tonen, in plaats van ons te laten leiden door een overheersende academische mode van theoretisch denken over internationale betrekkingen dat ‘realisme’ genoemd wordt maar geïnspireerd is door een wereld die niet meer bestaat.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam een nieuwe internationale orde tot stand waarmee nog maar weinig theoretici raad weten. Deze ontwikkelde zich in de schaduw van de rivaliteit tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie en benaderde een redelijk stabiele gemeenschap van staten. Die orde had zijn mankementen, maar bracht ons ten slotte meer vrede en internationaal evenwicht dan de internationale betrekkingen sinds de Vrede van Munster hadden laten zien. We hebben dat in de eerste plaats aan de Verenigde Staten te danken. De meeste landen willen deze orde bewaren en begrijpen dat verbetering van die orde ruimschoots in ieders voordeel is. Toen Gorbatsjov zijn historische besluit nam dat een einde maakte aan de Sovjet-Unie, wist hij dat het nieuwe Rusland deze relatief goedaardige orde te wachten stond. China heeft op zijn beurt geen reden om een andere wereld te willen en om de bestaande orde te verstoren. Geen enkel ander Aziatisch land zal dat willen, ook Noord-Korea niet.

Europa kan nu de Amerikaanse hegemonie als ordebewaarder nog niet overnemen. Maar een Europa met een samenhangend veiligheids- en buitenlands beleid kan zeker ruimschoots bijdragen aan de redding van de redelijk stabiele gemeenschap van staten die heeft bestaan totdat Washington zijn belangstelling ervoor verloor. Zijn voor de hand liggende partner bij deze inspanning zijn de Verenigde Naties. Ondanks alle tekortkomingen en de ongetwijfeld ondermijnende corruptie die er heerst kan deze organisatie een politiek succes genoemd worden. Zij is uniek omdat het het enige or-

[p. 310]

gaan ter wereld is waar niet één bepaald land de touwtjes in handen heeft, en omdat alle landen er de gelegenheid hebben hun stem te laten horen in lopende discussies met betrekking tot wat mensen willen en zouden moeten nastreven.

Het zou voor de hand liggen als Europa de taak op zich nam om te voorkomen dat rechtse regeringen in Washington deze organisatie te gronde richten. Het veiligstellen van de politieke functies van de vn moet een Europese prioriteit zijn. Als de recente kloppartij in de Veiligheidsraad iets positiefs heeft opgeleverd, dan is het dat hiermee het bewijs is geleverd dat de vn niet louter en alleen een organisatie is die in uiterste instantie bestaat voor de behartiging van de Amerikaanse belangen - zoals onloochenbaar wel geldt voor de imf en de Wereldbank. Het feit dat de weigering van de Veiligheidsraad om de invasie van Irak te onderschrijven ten onrechte werd aangevoerd als bewijs voor de afnemende betekenis van de vn, was een extra aanwijzing voor de opvallende vertekening van de werkelijkheid die zich onder invloed van Amerika in de media voordeed.

Als Europa een leidende rol in de wereld krijgt kan daarbij een eigen Europees militair-industrieel complex (Eisenhowers woorden) worden gemist. Met wat de Amerikanen hebben opgebouwd - en nu ongeveer 400 miljard dollar per jaar kost - kun je regimes wegbombarderen, maar veel meer begin je er niet mee. Het terugdringen van de wanorde in de wereld heeft meer baat bij diplomatie dan bij intimidatie.

Hoe moeilijk ook, de politieke integratie van Europa is al lang een noodzaak, ongeacht wat er verder in de wereld gebeurt. De veronderstelling dat economische integratie mogelijk is zonder dat dit verreikende politieke gevolgen met zich meebrengt die politieke oplossingen vereisen - mevrouw Thatcher heeft hier een lastige erfenis nagelaten - is een van de grootste illusies uit de recente geschiedenis. Juist dankzij de Amerikaanse beschermer heeft de Europese Unie met grotendeels apolitieke integratie kunnen experimenteren. Onder de uitdagingen waartegen zij het nu moet opnemen dient zich als misschien wel de belangrijkste de noodzaak aan om de voornamelijk door Amerika bepaalde vooronderstellingen los te laten. Economische doelstellingen zijn een ernstig verwaarloosd politiek terrein waarover heel consistent opnieuw zal moeten worden nagedacht.

Dit sluit duidelijk aan op de ruimere behoefte om die politieke vragen te ontdekken die relevant zijn voor het streven naar een Eu-

[p. 311]

ropese Unie die zich ten volle kan ontwikkelen. De zakelijke kant hiervan is tamelijk urgent, aangezien ook hier Amerikaanse en Europese doelstellingen en prioriteiten uiteen zijn gaan lopen. In grote delen van de wereld is een geleidelijke, sluipende toename van de Amerikaanse zeggenschap over zakelijke praktijken en normen waarneembaar: waarschijnlijk zal dit voortwoekeren, en Europeanen moeten zichzelf beveiligen op terreinen waar zij kwetsbaar zijn. Veel uitingen van ontzag voor de Verenigde Staten, ook in economische kwesties, worden veroorzaakt door de Amerikaanse gewoonte anderen te intimideren, wat waarschijnlijk alleen maar erger zal worden, aangezien Bush en zijn entourage een voorkeur hebben voor deze manier van opereren.

Politiek op Europese schaal, met behoud van de democratische middelen, vereist een Europees publiek domein dat nu niet bestaat. De snelste en natuurlijkste manier om dit domein te scheppen is door middel van een politieke beweging die heel Europa omvat. Zoals de Europese eenwording een verschijnsel is waarvoor geen precedenten bestaan, zo kan een dergelijke beweging niet worden verwezenlijkt met de conventies en prioriteiten die nu binnen moderne politieke partijen gelden. Zij zal zich in de eerste plaats moeten richten op het voor de hand liggende doel: het in stand houden van het burgerschap op Europees niveau.

De bestaande Europese instellingen - de Commissie, het Europese Parlement, de Raad van Europa en het Europese Hof - kwamen op en ontplooiden en consolideerden zich gedurende een tijdsgewricht waarin de omstandigheden diepgaand anders waren; er bestond nog een beschermend Atlantisch Bondgenootschap. Voortdurend blijkt dat huidige beslissers die aan deze instellingen verbonden zijn zich er niet van kunnen weerhouden terug te glijden in een technocratische denkwijze als er een onderwerp aangaande de toekomst van Europa aan de orde wordt gesteld. Essentiële politieke vragen worden op die manier niet ontdekt. Een Europese politieke beweging zal een variant op en een voorbeeld van een wereldwijd te voeren debat moeten zijn aangaande de verwezenlijking van de democratie: over de terugkeer van het primaat van de politieke vragen in het publieke debat, over wezenlijke machtsrelaties en over het transformeren van consumenten in burgers.

De droevig stemmende gedaantewisseling van de Verenigde Staten onder George W. Bush en de wereldschokkende gevolgen daarvan zullen Europa wakker moeten schudden en ervoor moeten zorgen dat de Atlantische geestelijke ballast plaatsmaakt voor de bereidheid opnieuw na te denken over prioriteiten, en voor het onder-

[p. 312]

kennen van de technocratische val waarin Europa verstrikt dreigt te raken. Nogmaals, we hebben niet te maken met een tijdelijke dwaling of met een uit de hand gelopen project dat toch een toevallig voordeel kan opleveren, zoals bijvoorbeeld de democratisering van de Arabische wereld. We hebben te maken met de spreekwoordelijke tovenaarsleerling die geen weet heeft van de brokken die hij gaat maken.

Als genoeg Europeanen dit inzien en genoeg Europeanen hun verstand, vernuft en vastbeslotenheid inzetten om het potentieel van Europa ten volle te benutten, moet het mogelijk zijn om iets terug te doen voor de geweldige gunst die de Verenigde Staten Europa in de twintigste eeuw verleend hebben en ditmaal hen te helpen redden. I, for one, am eager to partcipate.