De Gids. Jaargang 166

[p. 301]

[Nummer 5]

Europa na de oorlog

Hamburg is een stad waar de wind vrij spel heeft. Eind januari was het er grijs en koud. De hemel hing laag, natte sneeuw joeg over de Alster en wie het vermijden kon waagde zich dus niet op straat. In het ‘Literaturhaus’ waren een week lang meer dan dertig schrijvers uit evenzovele landen en streken bijeengedreven om te spreken over Europa. De vraag die hun gesteld was, luidde: ‘Wat is er Europees aan de boeken die u schrijft?’ Het was het soort bijeenkomst dat zich gemakkelijk belachelijk laat maken. Georganiseerd met steun van een industrieel die op zijn oude dag mecenas was geworden. Geïnaugureerd door cultuursenatoren, voormalige bondspresidenten en een saxofoonkwartet. Gegarneerd met buffetten en recepties waar flink werd geschonken om de literaire dames en de literaire heren te plezieren. Veeltalig, vertaald en toch maar door een handvol belangstellenden van begin tot eind gevolgd. Maar het ergste was uiteraard dat thema.

Bij het horen van ‘Europa’ spannen zich de kaakspieren onwillekeurig om een geeuw te onderdrukken. Want ‘Europa’, dat is een veel te grote noemer voor veel te veel kleine dingen. Een algemeenheid waar niemand het bijzondere van weet. ‘Europa’ doet denken aan Europese verkiezingen en Europese wetten: eerst word je er niet warm of koud van en dan bemoeien ze zich ongevraagd met jou. ‘Europa’ - dat is een bloedeloze utopie of juist een uiterst particuliere mening over aardrijkskunde en geschiedenis die onvermijdelijk tot vendetta en stammenstrijd leidt. Europa laat zich beter bereizen dan ontleden. Wie schrijvers vraagt naar Europa moet er zich dus op voorbereiden dat hij meer ontkenning dan bevestiging oogst. Geheel ten onrechte menen sommige schrijvers zelfs dat ze helemaal niet in Europa wonen maar uitsluitend in het alfabet.

Alles wat hierboven genoemd is, werd waar tijdens die januaridag in Hamburg. Maar drie dingen redden de conferentie van een volledige ondergang in welsprekende nietszeggendheid. Die drie hadden te maken met de oorlog. Met de Tweede, de Koude en de

[p. 302]

Nieuwe Oorlog, die toen alleen nog maar een debat was en geen tijdelijk bewind over Irak. Net nadat de schrijvers hun koffers hadden uitgepakt, maar nog voordat ze hun redevoeringen over de uniciteit van de eigen natie en de eigen taal hadden kunnen afsteken, lanceerde de Amerikaanse minister van Defensie zijn analyse van een Oud en een Nieuw Europa, een werelddeel dat op te splitsen zou zijn in vitale staten die de Pax Americana steunen en decadente hasbeens die zich wentelen in een gecompliceerd gelijk van eigen makelij. In het gezicht van een dergelijke simplificatie bleken bijna alle schrijvers het erover eens dat men het in Europa op een veel gecompliceerder manier met elkaar oneens moest zijn. Als er een Europese identiteit bestond, dan had die juist te maken met het recht op onenigheid.

Verscheidene woordvoerders uit de voormalige vazalstaten van de voormalige Sovjet-Unie hadden daarnaast op historische gronden moeite met een al te grote relativering van het Europese ideaal. Ik herinner me de Albanese auteur Fatos Lubonja - nooit eerder van gehoord, maar achttien jaar achter slot en grendel als politiek gevangene, dus misschien daarom - die met een mengeling van treurnis en cynische berusting vertelde hoe lastig het is om te aanvaarden dat idealen waar je lijf en goed voor riskeert en die je beschouwt als Europese waarden, gerelativeerd worden door mede-Europeanen die ze gratis aangereikt krijgen. En toch wilde hij dat blijven doen, relativeren, omdat het een luxe was die hij als zeer Europees ervoer.

De stad Hamburg ten slotte herinnerde ook iedere dag aan de oorlog. Haar ruimtelijke ordening waar de wind zo ijzig vrij spel had, is door de geallieerde bombardementen bepaald. Tienduizenden mannen, vrouwen en kinderen kwamen om in de vuurstormen die tot doel hadden de burgerbevolking te demoraliseren door haar levend te cremeren - een misdaad in een oorlog die rechtvaardig was en dus de vraag oproept of er onrechtvaardige bevrijdingsoorlogen en rechtvaardige misdaden bestaan. Over die vraag werd begin dit jaar volop gedebatteerd in de Duitse media. En ook over deelname aan de oorlog in Irak, al werd het verband meestal niet expliciet gelegd.

Op het moment dat dit geschreven wordt, lijkt die laatste oorlog geschiedenis. De Amerikanen delen de lakens uit in Bagdad en Basra, terwijl de leiders van de Europese Unie niet meer hebben dan de brokstukken van een onmogelijk gebleken gezamenlijk buitenlands beleid. Het is geen troost, maar wel een waarheid: de Gemeenschap

[p. 303]

dankt haar ontstaan aan dit soort mislukkingen, en ook voor het debat over Irak begon was de herinnering aan oorlog er altijd zeer levend en nabij. Dat is op zichzelf niet zo vreemd en dat zou het ook niet moeten zijn in de ogen van de Amerikanen. Tot op de dag van vandaag wordt in de Verenigde Staten de tegenstelling tussen de Zuidelijken en de Noordelijken als cultureel fenomeen volkomen geaccepteerd, terwijl er toch al bijna anderhalve eeuw geen sprake meer is van gewelddadigheden en taal en cultuur er veel homogener zijn dan bij ons. In Europa is oorlog nergens een zaak van minder dan twee generaties geleden, en de conflicten van gister zijn ook vandaag nog aanwijsbaar in verschillen op bijna elk gebied, te beginnen met de taal. Het is een gegeven dat het debat over Europese eenwording voeding geeft en tegelijkertijd belast.

In dit nummer van De Gids zijn vier bijdragen opgenomen uit de cyclus van meer dan dertig die in Hamburg werden voorgedragen. Ze zijn niet representatief voor de bijeenkomst - noch voor wat betreft de strekking en al evenmin in hun geografische spreiding. Ze kenmerken zich wel alle vier door de geest van ironie en van tegenspraak die bij de sinds kort zeer uitgebreide Europese Unie hoort. En ook zou moeten blijven horen. De essays van Karel van Wolferen, Abram de Swaan en Hans van Mierlo kunnen worden beschouwd als serieuze bouwstenen voor een Europa waarin diezelfde geest vaardig is, maar zonder dat die tot verlamming leidt. Wij zijn trots op deze stukken. Het kan heilzaam zijn om ten opzichte van het verleden een zekere ironische distantie te betrachten en om zelfs de herinnering aan de oorlog te relativeren. Maar voor de toekomst geldt dat niet.

Namens de redactie,

h.m. van den brink

Het symposium ‘Europa schreibt’ werd van 26 tot en met 31 januari 2003 gehouden en georganiseerd door het Literaturhaus Hamburg en de Körber Stiftung. Alle lezingen worden dit jaar door de Körber Stiftung in boekvorm gepubliceerd, zowel in een Engelse als een Duitse versie.