De Gids. Jaargang 166

[p. 199]

Leonoor Broeder
Ter nagedachtenis van Billy Prior (1895-1918)

Ik heb Billy Prior tien jaar geleden leren kennen. Ik heb hem kort gekend, niet veel langer dan een jaar. Hij heeft ook maar kort geleefd, drieëntwintig is hij geworden en dat hij niet veel ouder zou worden, was te voorzien. Toch heeft zijn dood mij heel ernstig getroffen. Aanvankelijk was ik met verbijstering en woede geslagen. Ik heb zelfs even geloofd dat het niet waar was, dat schijnt een klassieke eerste reactie te zijn. Ik dacht dat ik verkeerd gelezen had, dat ik als ik terug zou bladeren en opnieuw zou kijken, zou begrijpen dat hij het niet was. Hij was het wel, ik had niet verkeerd gelezen, maar mijn ongeloof en verzet zijn nooit helemaal geweken, de scherpte van het gevoel van verlies kan zo weer opgeroepen worden. Er is geen gewenning, gelatenheid of berusting gevolgd, wel heb ik misschien iets van zijn dood geleerd.

Billy Prior werd in juli 1917 opgenomen in het psychiatrisch oorlogshospitaal Craiglockhart vlak bij Edinburgh in Schotland. Na de slag bij de Somme was zijn mentale toestand steeds slechter geworden en die zomer werd hij naar huis, of liever gezegd naar dit huiveringwekkende, massieve, loodgrijze gebouw gestuurd voor behandeling. Zijn toestand was zeer ernstig, hij had zijn spraak en gezichtsvermogen tijdelijk verloren en leed aan verschrikkelijke nachtmerries, zijn gegil hield zijn medepatiënten uit de slaap. Hij kwam onder behandeling van Dr. W.H.R. Rivers, de uit Cambridge afkomstige neuroloog en antropoloog die in die tijd als psychiater in het leger diende. In zijn beroemde artikel over oorlogstrauma, ‘The Repression of War Experience’, dat hij een paar jaar later in The Lancet publiceerde, komt Billy voor als de patiënt die met stomheid en blindheid geslagen was door wat hij gezien en meegemaakt had onder de onbeschrijfelijke, letterlijk ‘onuitspreekbare’ omstandigheden in de loopgraven. Rivers had tot taak zijn patiënten zover te krijgen hun ervaringen te verwoorden en onder ogen te zien. Dat was de weg tot genezing en eenmaal genezen, konden ze dan weer teruggestuurd worden naar het front.

[p. 200]

Wilfred Owen verbleef diezelfde zomer in Craiglockhart, maar zijn zenuwen waren aanzienlijk minder zwaar aangetast. Siegfried Sassoon zat er ook maar die mankeerde volgens eigen zeggen niks. Hij had net zijn petitie A Soldier's Declaration tegen de oorlog geschreven. Dat stuk met die prachtige eerste zin: ‘I am making this statement as an act of wilful defiance of military authority, because I believe that the war is being deliberately prolonged by those who have the power to end it.’ En die prachtige laatste zinnen: ‘On behalf of those who are suffering now I make this protest. I believe that I may help to destroy the callous complacence with which the majority of those at home regard the continuance of agonies which they do not share, and which they have not sufficient imagination to realize.’ Inderdaad een ‘act of defiance’, het had hem op een lange gevangenisstraf of erger kunnen komen te staan. Zijn vriend Robert Graves kreeg het voor elkaar hem gek te laten verklaren en behoedde hem zodoende voor het Militaire Tribunaal, maar niet voor Craiglockhart. Sassoon was hem daar niet dankbaar voor.

Het heeft wel even geduurd voordat ik van Billy ben gaan houden, hij was zeker in het begin bepaald geen aantrekkelijke figuur: hard, lomp, agressief. Volgens mij vond Rivers dat ook. Hij was trouwens ook van een andere klasse en dat is al voelbaar voordat hij een woord heeft kunnen spreken. Billy was weliswaar net als Owen en Sassoon officier, maar vanwege zijn arbeidersachtergrond werd hij onder officieren gezien als een tijdelijke gentleman. Je zou denken dat klassenverschillen verdwijnen onder extreme omstandigheden en dat iedereen gelijk wordt in het aangezicht van de dood. Maar zo is het niet, dat heb ik van Billy geleerd: zelfs als mensen vijftig uur tot hun middel in de modder hebben gestaan, voortdurend beschoten worden, een grote saamhorigheid gaan voelen en de krankzinnigste risico's nemen om elkaar te beschermen of gewonden uit de vuurlinie te slepen en naar veldhospitalen te vervoeren, dan nog zijn ze in staat gedetailleerde sociale taxaties te maken en dat doen ze ook.

De therapeutische gesprekken tussen Billy en Rivers verliepen aanvankelijk heel slecht. Eerst kon Billy niets vertellen maar hij wilde ook niet en dat bleef heel lang zo. Waarom zou hij proberen dingen die in werkelijkheid al niet te verdragen waren opnieuw onder ogen te zien? Om beter te worden en dan weer terug te gaan naar het front en te kijken of wat Rivers voor waar hield, namelijk dat mensen die zichzelf hadden leren kennen en hun afkeer en angst hadden onderkend, inderdaad minder kans liepen opnieuw een inzinking te krijgen, ook inderdaad klopte? Paradoxaal genoeg was het dat wat

[p. 201]

Billy eigenlijk het liefste wilde: terug naar datgene waarvoor zijn angst onafzienbaar was: de loopgraven in Frankrijk.

Naarmate de tijd verstreek en Billy meer en meer ging vertellen, niet alleen over de oorlog maar ook veel over zijn leven van voor de oorlog, over zijn vroege jeugd, goeddeels getekend door liefdeloosheid en onverschilligheid, en over zijn onvermogen te kiezen tussen zijn heteroseksuele en homoseksuele verlangens, ging ik almaar heftiger hopen dat Rivers Billy bij zich zou houden, niet in Craiglockhart misschien, maar weg van de Franse loopgraven. Mijn opluchting was groot toen hij hem invalide verklaarde en in het voorjaar van 1918 naar Londen liet vertrekken. Hij kon daar gaan werken bij de inlichtingendienst van het ministerie voor Munitie. Maar het was slechts een intermezzo. Ik had het kunnen weten. Als er iets duidelijk was geworden, dan was het dat een gewoon leven voor Billy voorgoed onmogelijk was geworden. Hij kreeg opnieuw last van ‘schemertoestanden’, wist van hele stukken dag of nacht niet meer waar en met wie hij ze besteed had. Dit intermezzo in Billy's leven viel ook samen met een intermezzo in de oorlog: in heel Engeland was de angst groot na al die jaren toch nog door de Duitsers verslagen te worden. Dat zorgde voor een soort panieksfeer en een heksenjacht op groepen die als mogelijke schuldigen werden aangewezen. Pacifisten en homoseksuelen waren de eersten die het moesten ontgelden. Billy zocht weer contact met Rivers en deze keer slaagde hij erin hem ervan te overtuigen dat hij fit was voor actieve dienst.

In september 1918 vertrok Billy naar Noord-Frankrijk om deel te nemen aan de laatste en misschien wel krankzinnigste slag van de hele oorlog: die bij Joncourt. Wilfred Owen ging ook. Ik wist dat Owen zou omkomen en ik wist dat Sassoon, die al eerder naar de loopgraven was teruggekeerd, niet zou omkomen, maar ik wist toen nog niet wat er met Billy Prior zou gebeuren. En toen volgden de gevechten: een lange mars door complete woestenij en destructie, dode paarden, dode mensen, stank, het regende bijna onophoudelijk, heel even klaarde het op en staarde Billy naar de ondergaande zon, maar die bleek op te komen. Hij schreef het nog aan Rivers op een briefkaart: dat hij de ondergaande zon had zien opkomen. Kort daarna hebben ze de oever van het Sambre-Oisekanaal bereikt en begon het offensief. ‘He was hit, one arm trailing over the edge of the canal and he knew it was only a matter of time before he was hit again, the gas was thick here and he couldn't reach his mask. Banal, simple, repetitive thoughts ran round and round his mind. He saw Owen die, his body lifted off the ground by bullets, describing a slow arc in the air as it fell. It seemed to take for ever to fall, and Pri-

[p. 202]

or's consciousness fluttered down with it. He gazed at his reflection in the water, which broke and reformed and broke again as bullets hit the surface and then, gradually, as the numbness spread, he ceased to see it.’ Het staat er gewoon, alsof het bijna niks is, zo terloops, zo volslagen zijdelings, je had eroverheen kunnen lezen, maar Billy was echt dood en hij is daar blijven liggen op z'n buik met zijn arm hangend boven het kanaal, terwijl de anderen doorliepen in de regen.

Jaren later, nog niet eens zo lang geleden, heb ik de schepper van Billy Prior ontmoet: Pat Barker, de schrijfster van de magistrale trilogie over de Eerste Wereldoorlog, een perfecte mengeling van feit en fictie. Alle belangrijke figuren die erin voorkomen, hebben werkelijk bestaan, behalve Billy. Ik heb haar verteld hoe zwaar het verlies van Billy me gevallen was. Het was haar ook heel zwaar gevallen, zei ze, maar dat was goed want daarom had ze hem immers verzonnen. ‘Alle details en feiten over die oorlog,’ vervolgde ze, ‘waarop die drie boeken volledig gebaseerd zijn, zijn indrukwekkend en gruwelijk genoeg, maar ze zijn niet voldoende om de werkelijkheid over te brengen. Alleen een verzonnen karakter om wie je kunt rouwen als had hij werkelijk geleefd, kan dat bewerkstelligen.’ Ik knikte en zweeg. Misschien is dat wat ik van de dood van Billy geleerd heb, dat de roman niet dood is en ook nooit zal sterven, hij zal namelijk altijd nodig zijn om de feiten tot ons door te laten dringen. Maar het heeft mij niet getroost.