De Gids. Jaargang 166

[p. 186]

Arnold Heertje
Lijkrede Karl Marx

Kameraad Karl,

De woorden van kameraad Friedrich Engels planten zich nog in mijn hoofd voort, nu wij hier op zaterdagmiddag 17 maart 1883 bij je open graf staan. Niemand vecht voor een goede zaak zonder vijanden te maken. In heel Europa ben je gehaat.

Strikt genomen sta ik te dicht bij je. De joodse wetten staan een Kohen, lid van de priesterstam, niet toe in de buurt van een overledene te vertoeven. Het is lang geleden dat je je bezighield met je joodse afstamming. En dan vooral in negatieve zin. Toch kun je er niet omheen. Je vader was joods, ook al liet hij zich dopen. Zijn stamboom staat stijf van de rabbijnen. Je moeder was joods. Zij wachtte zelfs met haar doop tot haar ouders waren overleden. Ook haar stamboom staat stijf van de joodse afstamming. Toen je je oom Lion Philips ruim twintig jaar geleden in Zaltbommel bezocht, trof je niet alleen een joods milieu aan, maar ook je lieftallige nicht Nannette. Je werd verliefd op haar. Je oom Lion was getrouwd met de zuster van je moeder. Lion beheerde het vermogen van je lieve moeder. Af en toe ging je naar Zaltbommel om een voorschot op te nemen. Geldzorgen waren je niet vreemd. Maar misschien waren wij verstoken gebleven van je uitzonderlijke prestaties, zonder die financiële problemen. Lastig was het wel voor je vrouw Jenny, die wij hier in december 1881 hebben begraven, en voor je dochters.

Opeens moet ik aan je handschrift denken. Het is vrijwel onleesbaar. Hoe heeft de drukker er een lopende tekst van kunnen maken? Niet alleen in het Duits, maar ook in het Frans. Ongerijmdheden die je omringen. Maar deze zijn het zout der aarde. Ik dwaal af. Laat mij schielijk ingaan op je geschriften. Zij zijn alle van een indrukwekkende schoonheid. Nooit eerder is een zo bewogen schildering gegeven van de dynamiek van het kapitalisme en de daarmee verbonden wanhopige lotgevallen van het proletariaat. De burgerlijke economie is door jouw pen neergesabeld. Niemand heeft beter laten

[p. 187]

zien dat het kapitalisme door inwendige logica ten dode is opgeschreven. Terecht nam je afstand van de utopische socialisten, zoals Fourier en Proudhon, die de komst van het socialisme als ideaal voor zich zagen. Jij liet zien dat het kapitalisme zichzelf te gronde richt door het invoeren van nieuwe technieken. Nieuwe productiemethoden zorgen voor een grotere stroom van consumptiegoederen maar ook voor de uitstoot van arbeid. Er ontstaat een steeds groter leger van werklozen dat de koopkracht ontbeert de wassende stroom van consumptiegoederen te kopen. Die dramatische situatie leidt tot de ineenstorting van het kapitalisme en de vestiging van de dictatuur van het proletariaat. De dwingende analyse biedt voor miljoenen verworpenen een onverbiddelijk hemels perspectief op aarde. Zo is het wetenschappelijk socialisme de hoeksteen voor allen die nu en later verdrukten zijn en door jouw geschreven woord het zicht op een betere wereld behouden. Blijvend is je vaststelling dat met de groei van de productie de verdeling van het resultaat over arm en rijk steeds scherpere vormen aanneemt. In ruimte en tijd heeft je analyse zeggingskracht. Niet voor niets heb je proletariërs van alle landen opgeroepen zich te verenigen. Een oproep die voor alle tijden geldt.

Je analyse stijgt uit boven de kwaliteit van de eigen existentie. Dat je voor het schrijven van het Communistisch Manifest en Das Kapital de financiële hulp nodig had van de kapitalist Friedrich Engels, doet niet af aan de onvermijdelijke uitkomsten van je schets van de beweging van het kapitalisme. De objectivering van de turbulente dynamiek van de klassenstrijd van het proletariaat met de kapitalisten reikt verder dan de persoonlijke sentimenten van de subjecten die hem dragen.

Van je kinderen voelt alleen je dochter Tussy zich aangetrokken tot het jodendom. Dat moet je met gemengde gevoelens hebben aanschouwd. Je gemengde huwelijk heeft een streep gehaald door de vele rabbijnen die je voorgeslacht kent. In je jonge jaren was je hevig verliefd op Jenny. Zij heeft veel met je geleden.

Nu rest de vraag naar de invloed van je perspectief van de conflictueuze wereld op de geschiedenis. Zelfs als je voorspellingen niet uitkomen, verandert de wereld door de prognose. De dreigende ineenstorting van het kapitalisme roept krachten op die de catastrofe willen voorkomen. De overtuigingskracht van je voorspelling is zo sterk dat een tegenbeweging wordt uitgelokt. De geschiedenis zal je daarom op handen dragen. Soms verdwijn je achter de coulissen, maar dan keren je denkbeelden terug in het publieke debat. Je bent en blijft van alle tijden en van alle windstreken. Je leeft voort in je

[p. 188]

werken en je vernietigende analyse. Niemand zal je evenaren. Je portret blijft ons achtervolgen. Het siert gebouwen, monumenten en proletarische gebouwen. Details van steenpuisten tot romances worden objecten van onderzoek. Het blootleggen van de intimiteit hoort bij de onsterfelijkheid. Je bent als een feit voorbijgegaan. We nemen onze hoed af.