De Gids. Jaargang 166

[p. 165]

[p. 166]

Annet Mooij
Leopold Lehmann (1817-1880)

Al dagenlang kan ik een gevoel van vreugde maar met moeite onderdrukken. Leopold Lehmann is dood! Vandaag wordt hij begraven. Zijn plotselinge heengaan zal stellig worden betreurd door zijn familie en zijn naasten, op dit moment verzameld om zijn graf. Zijn verdiensten, ze zijn er ongetwijfeld, zullen worden geroemd; zijn naam in ere herdacht. Het zij hem gegund. Hier, in de verlaten hal van de vrouwenkliniek aan de Oude Turfmarkt, wil ik mijn eigen gedachten aan hem wijden.

Als ik mijn ogen sluit, zie ik hem weer voor me, zoals hij het terrein van het Binnengasthuis doorkruiste, op weg naar zijn kliniek; zijn grote gestalte, zijn wat waggelende manier van lopen, zijn vlezige hoofd, aan weerszijden bedekt met reusachtige bakkebaarden, dicht als de vacht van een dier in de winter. Hier binnen, in de zalen hierboven, zwaaide hij de scepter, hoewel zijn gezag door de gebeurtenissen van de afgelopen tijd niet ongeschonden was gebleven.

Ja, de gebeurtenissen. Waar moeten we beginnen? Misschien maar op het moment dat hij mijn wereld betrad en ik hem ben gaan volgen, in 1849, nu eenendertig jaar geleden, toen hij benoemd werd tot docent aan de Klinische School en de leiding kreeg over de kraamzaal, ergens verderop op het terrein. De aparte kliniek, hier aan de Oude Turfmarkt, bestond toen nog niet. Zijn benoeming had Lehmann te danken aan een besluit van zijn collega, C.B. Tilanus, die behalve de verloskunde ook de heelkunde onder zijn hoede had. Die combinatie beviel hem slecht, eigenlijk al sinds het moment dat hij kennis had genomen van de ideeën die de Hongaarse verloskundige Ignaz Semmelweis had over het ontstaan van de gesel van de kraamkliniek, de kraamvrouwenkoorts. Tilanus kende het verschijnsel beter dan hem lief was; hij had ze al te vaak gezien, de jonge moeders, ijlend van de koorts, stuiptrekkend en krimpend van de pijn, verwikkeld in een gevecht dat ze niet konden winnen. Hij wist wel hoe het kwam - de kwalijke dampen, de rondgaande

[p. 167]

smetstoffen, waar het gestel van sommige vrouwen niet tegen bestand was - maar er was geen kruid tegen gewassen.

Of toch? Misschien school er waarheid in de ideeën van de Hongaarse nieuwlichter, dat lijkengif en wondvocht, meegenomen van de snijzaal en de ziekenkamers, de kraamvrouwen besmetten als ze inwendig werden onderzocht. Tilanus had zijn verre collega per brief zijn instemming betuigd, al ging hij niet in alles mee. Al het reinigen en wassen met chloorwater, wat nu in Semmelweis' eigen kliniek in Wenen was ingevoerd, leek Tilanus nergens goed voor, maar hij nam in het Amsterdamse Binnengasthuis wel een andere maatregel, hij splitste de heelkundige en de verloskundige kliniek, zodat de kans op overdracht in elk geval verkleind werd. Hijzelf nam de eerste voor zijn rekening en vanaf 1849 vielen de verloskunde en de kraamzaal dus onder verantwoordelijkheid van Leopold Lehmann.

Dat is sindsdien zo gebleven. In 1864 werd Lehmann bevorderd tot hoogleraar, eerst aan de Klinische School, na de opheffing daarvan achtereenvolgens aan het Athenaeum Illustre en de Universiteit van Amsterdam. De eerste jaren stemden hoopvol; de epidemieën werden minder en de sterfte daalde. Maar helaas moest dit gelukkige feit enkel en alleen worden toegeschreven aan de ingreep van Tilanus, want Lehmann zelf heeft niets gedaan dat aan de verdere terugdringing van de sterfte heeft bijgedragen. Niet dat de kraamvrouwenkoorts hem niet interesseerde, hij heeft zich er zelfs uitgebreid mee beziggehouden. Als voorzitter van de Commissie voor Obstetrie van de Geneeskundige Kring van Amsterdam schreef hij in 1858 een uitgebreid rapport onder de titel Beschouwingen over de febris puerperalis, waarin hij een samenvatting gaf van wat er over de ziekte bekend was. Hij wees op de gevaren van stank en giftige dampen, op het gebruik van ongewassen stopdoeken en sponzen, op de predispositie van sommige vrouwen en op de gebreken van verouderde klinieken, waaronder de zijne. De theorie van Semmelweis, dat ook lijkenmoleculen die aan de handen waren blijven hangen, de ziekte konden overbrengen, noemde hij ook. Hij vond die overdreven en eenzijdig.

Nu werden in zijn kliniek de handen wel degelijk grondig gereinigd, maar dat gebeurde altijd pas na afloop van de ronde langs de kraamvrouwen. Vooraf was het voldoende als studenten en leerlingvroedvrouwen die zijn lessen kwamen volgen, hun handen insmeerden, waartoe een grote pot met vet op tafel stond. De onvermijdelijke gevolgen hiervan bestreed Lehmann met een scala van maatregelen: aderlating, rust, ventilatie, diëten en vaginale spoelin-

[p. 168]

gen. Dat was het en daar bleef het bij. Met de voortgang der jaren heeft hij zich steeds sterker in zijn standpunt vastgebeten. Epidemieën kwamen en gingen en het aantal vrouwen dat Lehmanns kliniek niet levend verliet, bleef hoog. Was het een wonder dat de arme Amsterdammers het gasthuis meden als de pest; niet alleen de zieken maar ook de zwangeren? In een poging het kwaad de baas te worden en iets van de reputatie te redden, werd besloten tot de bouw van een nieuwe kraamkliniek aan de Oude Turfmarkt, die in 1871 werd geopend.

Treurig genoeg braken ook daar weer epidemieën uit. Dat had Lehmann aan het denken kunnen zetten, want de gebreken van de oude kraamkliniek, die de ontwikkeling van giftige lucht in zijn ogen hadden bevorderd en die hij verantwoordelijk achtte voor de geregelde terugkeer van kraamvrouwenkoorts, waren daar verholpen. Maar hij wist van geen wijken. In 1877 en 1878 liep het aantal slachtoffers weer schrikbarend op; in de eerste maanden van dat laatste jaar steeg het aantal doden op de kraamzaal tot boven de veertien procent. Denkt u zich in: een op de zeven vrouwen, hier in blijde verwachting binnengebracht, stierf na een hels ziekbed onder het dak van deze verdoemde kliniek. De situatie was onhoudbaar; van mei tot september 1878 werd de kraamzaal gesloten.

Het was een blamage voor de stad en traag kwamen de instanties in beweging. Het Burgerlijk Armbestuur deed, na overleg met de geneesheer-directeur van het gasthuis, in 1879 het voorstel om de deuren van de kraamkliniek aan de Turfmarkt voorgoed te sluiten. De gemeenteraad beraadde zich en liet zich van verschillende zijden adviseren, maar voordat werd besloten het doek al dan niet te laten vallen, loste de kwestie zich enkele dagen geleden op onverwachte wijze op. Op 19 juli overleed Leopold Lehmann.

Zo komt de weg vrij, de weg naar verbetering die nu zeker zal worden ingeslagen. Vandaar mijn vreugde en mijn opluchting, al ken ook ik mijn momenten van twijfel. Misschien moeten we niet te hard oordelen. Lehmann stond in zijn halsstarrigheid niet helemaal alleen. Maar dan denk ik aan de feiten. Hoe hij voortging terwijl iedereen afboog, waardoor in de afgelopen twintig jaar de gemiddelde sterfte in de Amsterdamse kraamkliniek bijna dubbel zo groot was als in andere steden. Nee, ik laat de mildheid en de wijsheid aan toekomstige historici. Zijn dood is een zegen voor de stad.

Amsterdam, juli 1880