De Gids. Jaargang 166

[p. 159]

Dorinde van Oort
Patricia Highsmith R.I.P. (LEY) (1921-1995)

Locarno, 7 februari 1995

Patricia Highsmith is u, aanwezigen, allemaal beter bekend geweest dan mij. Het is dan ook passend dat ik op deze bijeenkomst als laatste het woord krijg, uit naam van de zwijgende stoet van haar lezers. Helaas hebben de diverse sprekers mij het gras aardig voor de voeten weggemaaid. Alles is al zo'n beetje aan bod gekomen, van haar geboorte in Texas in 1921 tot haar opvoeding door haar grootmoeder; van haar studie in New York tot de Duitse vader die ze pas op haar vijftiende ontmoette, en dan nog maar tien minuten. Van haar emigratie naar Europa in 1963 - waar haar boeken zoveel beter aansloegen dan in Amerika - tot en met haar successen met de gewetenloze maar aimabele, kunstzinnige held Tom Ripley, die met haar is gestorven, maar hopelijk nog een lang leven op papier beschoren is. Zelfs de wonderlijke tegenstelling tussen het geweld in haar boeken en de vredelievendheid van Patricia zelf, die ik had willen benadrukken, is al eerder genoemd, evenals haar afkeer van lawaai, haar zachte stem, haar zachtmoedigheid.

Rest mij het merkwaardige gevoel van medeplichtigheid te noemen dat ze ons, lezers, wist op te dringen. Het heeft ons menig uur van ijzige beklemming bezorgd, op zuurverdiende vakanties waarvoor we de nieuwste Ripley zorgvuldig hadden bewaard om ongestoord in één ruk uit te kunnen lezen. Alleen Dostojevski speelde dat in die mate klaar - hij was dan ook haar levenslange voorbeeld - en natuurlijk haar mentor Truman Capote. Waarin die beklemming precies bestond? Was het omdat er geen Miss Marple of Maigret optrad die het kwaad voor ons op veilige afstand hield? We zaten er zelf mee opgescheept - liefst in de trein natuurlijk, tussen strangers om onze gedroomde moorden mee te ruilen. Haar uitgebeende stijl zoog ons mee in de psychologische spiraal die onafwendbaar eindigde in schuld aan een moord, omdat we die zelf hadden kunnen begaan.

[p. 160]

‘I rather like criminals and find them extremely interesting,’ schreef Patricia in Plotting and Writing Suspense Fiction, dat boek vol nuttige wenken voor álle, niet alleen krimischrijvers. Ze vindt ze ‘dramatisch interessant’ omdat ze in het plegen van hun daad actief zijn, en autonoom, en voor niemand wijken. Terwijl Highsmith zelf, naar eigen zeggen, beefde voor elke douanebeambte, ook al had ze geen contrabande te verbergen. Zij vermoedde dat ze wel iets zeer misdadigs in zichzelf moest bevechten, dat ze zo door misdaad gefascineerd was, en misschien was het waar - in elk geval bood ze haar lezers een directe lijn naar het monster in ons.

Maar ik spreek hier niet alléén als lezer. Ik heb Patricia Highsmith wel degelijk eenmaal ontmoet, toen ik haar samen met krimischrijver René Appel mocht interviewen voor de NRC. Het was juli 1985, ze was in Amsterdam voor de promotie van een vertaling. De afspraak was om tien uur 's ochtends in het Pulitzer Hotel, waar zij logeerde. Tot haar teleurstelling was de bar nog niet open. Erik, mijn echtgenoot, en fotograaf, haalde snel een sixpack pilsjes voor haar bij de dichtstbijzijnde supermarkt, waarop ze behulpzaam, beleefd, onze vragen beantwoordde: Nee, zelf had ze nooit iemand willen vermoorden. Ja, ze had zoiets weleens gedroomd - tweemaal zelfs - met vreselijke straffen in het vooruitzicht, ‘echte horror’. Was ze in gerechtigheid geïnteresseerd? Matig; wel in moraliteit, zolang het geen moralisme werd. Ze zou het nooit goedpraten als iemand een moord pleegde, maar soms was het nu eenmaal de enige oplossing...

Interessant allemaal, maar toen het bier op was, ons taperecordertje uitgezet, de bar open, en ze eindelijk aan haar eerste whisky zat, kwam ze pas werkelijk los. Over schilderkunst. Over muziek. Over Ripleys bedrieglijk beschaafde buitenkant. En over de dood. Ze vertelde dat ze voor realistische beschrijvingen van moordscènes forensische foto's bestudeerd had, en foto's van verkeersslachtoffers: ‘Niet te geloven hoe die er soms bij liggen.’ Tot onze verbazing had ze (in 1985) nog nooit een echte dode gezien; op de begrafenissen die ze bezocht had, was de kist altijd al dicht geweest.

En hier staan we dan aan de kist van een echte dode. Laten we ons gelukkig prijzen dat hij dicht is! Wie weet wat voor verrassing Patricia nog voor ons in petto zou hebben! ‘Ik heb wel overwogen een suspenseboek te schrijven vanuit het gezichtspunt van het lijk,’ schreef ze in Suspense Fiction. ‘This is the corpse speaking...’

Jammer dat er geen nieuwe Ripley meer komt om van te ijzen op reis. Jammer dat het bij die ene ontmoeting moest blijven. Die onverzettelijkheid, en toch die kwetsbaarheid; die zachte stem, dat ge-

[p. 161]

looide hoofd; die unnerving blik, die aan één oogopslag genoeg had en toch niet oordeelde; en die haast voelbare vulkanische emotionaliteit - Deep Waters, indeed.

Emotionaliteit wordt vaak als een soort afwijking gezien. Ik ken weinig mensen die er een lans voor zouden breken. Highsmith deed dat wel. Ze legt uit hoe kleine voorvallen een verhaal kunnen bergen, als ze emotioneel geladen zijn. Ze noemt als ontroerend voorbeeld de aanblik van een van haar eigen uitgelopen schoenen, waarin ze de voetvorm van haar reeds lang gestorven grootmoeder herkende, waarna ze eindelijk kon rouwen om haar dood, en om haar eigen dood die ooit zou komen.

Emotional buffetings, noemde ze zulke ervaringen, ‘and God knows they are not always pleasant’. Veel mensen trekken een beschermend schild om zich op, raken op den duur zelfs immuun voor alle emotie. Schrijvers en schilders moeten het stellen zonder schild: die emotional buffetings vormen hun materiaal. ‘This receptivity, this awareness of life, is an artist's ideal, and takes precedence over all his activities and attitudes; this is why creative people are called, sociologically, class-less,’ schrijft ze. ‘Because they are alike and understand one another in this fundamental matter, they usually mix easily, whatever their backgrounds.’

Dat ze haar loyaliteit met creatieve mensen niet alleen met woorden beleed, blijkt uit haar testament. Naar nu bekend is geworden, laat zij drie miljoen dollar na aan de artists' community Yaddo, waar zij zelf als beginnend schrijfster een tijdje gezeten heeft, op voorspraak van de grote Truman Capote.

Wij, lezers, hebben ook iets om ons op te verheugen. Zwijgzaam als Highsmith was over haar privé-leven en haar liefdes, zij hield altijd een dagboek bij. Het gerucht wil dat haar dagboeken nu in handen zijn van Andrew Wilson, die zich opmaakt voor het schrijven van haar biografie.