De Gids. Jaargang 166

[p. 151]

Arjan Peters
‘Galm allemaal een psalm voor mij’ - in memoriam Hendrik van Teylingen (1938-1998)

Tussen Kerstmis en oudjaar 1998 verbleef ik in Antwerpen, en bij thuiskomst vond ik op mijn antwoordapparaat een aantal gelijkluidende oproepen van de Volkskrant-redactie: waar ik zat, en of ik direct een ‘postuum’ wilde maken.

Welke auteur ontslapen was, begreep ik bij het doorlezen van de kranten. In haast had een collega mijn taak overgenomen. Sober van toon en omvang waren de necrologieën, die aan het eind van 1998 werden gewijd aan de dichter-schrijver Hendrik van Teylingen, op zijn zestigste gestorven aan de gevolgen van een hersentumor. Dat zat erin, die soberheid, want hoe wonderlijk en dikwijls humoristisch zijn literaire werk (poëzie, columns, verhalenbundels, romans) ook is, een groot publiek heeft de domineeszoon uit IJmuiden-Oost er nooit mee bereikt. De meeste necrologieën brachten Hendrik van Teylingen in herinnering als een bekwaam stilist, en volstonden met een opsomming van boektitels benevens een samenvatting van zijn ongewone leven: van jongs af aan atheïst, dienstweigeraar (hij zat een tijdje opgesloten in Nieuwersluis, het ‘depot voor discipline’), reisjournalist voor Avenue (in welke hoedanigheid hij zich in Suriname aan de creoolse Wonnie wijdde), daarna zes jaar onder zijn nieuwe naam Hayeshvar Das Adhikari in de ban van de Hare Krishna-beweging, vervolgens voorganger van een minigemeenschap. Thuis had hij zijn eigen altaartje.

En al die tijd bleef hij schrijver: na De baron fietst rond (1966) volgden nog twee bundels, in de Krishna-tijd en erna herdichtte hij de mystieke teksten van de Bhagavad-gita en het Bhagavata Poerana. Toen ik Van Teylingen in 1997 interviewde in zijn woning, gelegen in de Amsterdamse Stadionbuurt, schonk hij me twee vuistdikke delen met uit het Sanskriet vertaalde verzen. Hij had er destijds een schep subsidie voor gekregen, maar nu stonden de boeken in volle dozen op zijn gang. ‘Neem ze maar mee. Lezen zul je ze waarschijnlijk niet,’ zei hij met een berustend lachje.

Zelf putte hij dagelijks inspiratie uit die transcendente teksten,

[p. 152]

die hij als zijn moestuin zag. Na een woelig leven, dat niet alleen had geleid tot een aantal bijzondere boeken maar ook tot kinderen uit diverse relaties, had hij bij de therapeute Parmi van Breugel rust gevonden. Over hun kennismaking schreef hij het prachtboek De verschijning van de godin Sarásvati in Hellevoet - de ware geschiedenis van een folie à deux (1995).

Tijdens mijn bezoek liet hij me ook de typoscripten zien die nog boeken moesten worden. Daaronder de sonnettenbundel Huis te Vraag, die daadwerkelijk is gepubliceerd, maar ook een bundel liefdesgedichten, Het ploffend hart, die hopelijk binnen afzienbare tijd het licht zal zien.

Ik had hem opgezocht vanwege de verschijning van Bij de gratie van de dichtspier, een vrolijke collectie van drieëntachtig ‘verzen & rijmen’, die hij in korte tijd had geschreven. Sommige van die twaalfregelige gedichtjes deden sterk denken aan de blijmoedigheid van de negentiende-eeuwse dominee-dichters. Andere waren veeleer proeven van zondagsrederijkerij (‘Een steeds is wilder dan een dorps/ Evenement, meent ene Noud./ Een oud is taaier dan een vers./ Een vers leeft langer dan een roos’) of toonden de dichter als een moeizaam strever naar het hogere.

Een Indiase Hollander, zo kun je Van Teylingen karakteriseren, en het is die combinatie van onthecht en verheven wíllen zijn, maar tegelijk beseffen een nuchtere vaderlander te blijven, die zijn werk onvervreemdbaar maakt. Zelfspot en ironie verlieten hem nooit. In ernst vertelde hij me dat hij in het voorjaar van 1997 zijn nieuwe bundel dagelijks integraal las, om daar iedere keer weer vrolijk van te worden: ‘Laatst las ik ze alle drieëntachtig hardop voor, op het pleintje voor mijn huis. Voor wie? Voor mezelf, en voor alle insecten en geesten die meeluisterden. Het was prachtig weer, en ik zat onder een meidoornboom te genieten.’

Eenmaal eerder had ik hem ontmoet: in 1996 interviewde ik hem in het radioprogramma Opium over zijn verhalenbundel De huilspiraal (1996), handelend over zijn Surinaamse escapades als journalist die nog uitsluitend uit was op materieel gewin en vleselijke lusten. Vond hij het niet moeilijk, vroeg ik hem toen, zich weer te verplaatsen in de ongelovige van toen: ‘Welnee, integendeel. Het kost me juist altijd ontzettend veel moeite om te geloven, ook al weet ik dat de oosterse wijsheid de waarheid is. Dáár moet ik me telkens in verplaatsen.’

Van Teylingens oeuvre begint met ironisch realisme (uit zijn debuut: ‘Mijn Linda-Lou verblijf onthecht/ en roerloos in een gladde kist./ Twee cent zijn op haar blik gelegd./ Naar mij wordt, lees ik

[p. 153]

hier, gedregd’), maakt een zwenking naar Krishna-‘haiku's’ (‘Warmte op Mijn lijf,/ Wolk tussen Mijn voeten,/ Voortdurend gepiep’), en komt uit bij een van bitterheid bevrijde verzoening met zijn overleden steile vader, wiens scheerkwast hij erfde: ‘Stél toch dat Vader als mijn zoon/ Wedergeboren bij ons woont,/ Dan, als de dood voor mij straks komt,/ Heeft hij zijn scheerkwast mooi weerom.’

Een verstokt gelovige - maar eentje met humor. Juister: iemand die een verstokt gelovige zou willen zijn - en dat zijn misschien de enige ware gelovigen, want zij hebben begrepen dat je bij het verwerven van mystieke overtuigingen er altijd de twijfel gratis bij krijgt.

Bij alle devotie en hilariteit is Van Teylingen wezenlijk een schrijversleven lang in de weer geweest met de dood. Typerend is de roman De grote verschuiving van de aardas in 1998 (1996), waarin Hendrik uit diverse bronnen opmaakt dat er een nieuwe zondvloed op til is. De manier waarop hij van zijn kinderachtige woede over slechte recensies probeert te genezen, gauw voor het te laat is in het reine te komen, teneinde op een nieuwe solide ark het wassende water te verbeiden, is even clownesk als gemeend. En, vroeg ik hem in 1997, doelend op die aangekondigde Apocalyps: vergaat de wereld volgend jaar nog?

‘Alles wijst erop,’ antwoordde hij opgeruimd.

Het jaar 1998 kwam, en er gebeurde niets. Nu ja, er was een overstroming in Limburg, maar dat was een peulenschil vergeleken bij wat Van Teylingen had voorzien. Zelf leek hij er klaar voor. In Bij de gratie van de dichtspier verzocht hij de lezer niet in somberheid te vervallen bij zijn mogelijke verscheiden: ‘(Z)ie het juist als een dikke bof/ Dat ik het tranendal ontvlied.// Negeer het nare sterflawaai,/ Het zwaar gehik en gaar gekrijs,/ Galm allemaal een psalm voor mij/ En vort ben ik naar 't paradijs.’ Dat het toch weer een psalm moest zijn, wijst op het verzoenende karakter van Van Teylingens latere werk.

Het is mij onbekend of er veel naar lawaai aan zijn sterfbed te vernemen was, al doet het mooie afscheidsvers ‘Zo verloren’ van Erik Menkveld (uit diens bundel Schapen nu!, 2001), Van Teylingens toenmalige redacteur bij De Bezige Bij, anders vermoeden. Ineens was de montere dichter doodziek en stervende.

In geen van de mij bekende necrologieën is melding gemaakt van de wrange uitkomst van zijn voorspelling. Want niet de aardas verschoof in 1998, maar Hendrik van Teylingen zélf moest nog net in dat jaar het aardse leven voor het eeuwige verwisselen.

[p. 154]

‘Lichtheid is mijn banier. Iets van mijn mentale lichtheid wil ik doorgeven,’ zei hij me in het jaar voor zijn dood. Dat is hem goed gelukt. En het kan nog steeds, ook ruim vier jaar na zijn dood, dankzij zijn toegankelijke geschriften.

We hoeven derhalve niet ontroostbaar bedroefd verder. Maar droef makend jammer blijft de dood van Hendrik van Teylingen wel.