De Gids. Jaargang 166

[p. 142]

[p. 143]

Wiek Röling
Afscheidsrede bij de teraardebestelling van ir. J. Duiker (1890-1935)

Amsterdam, 26 februari 1935

Het is wrang om definitief afscheid te nemen van een zoveel jongere collega. Bij Duiker is dit afscheid temeer verdrietig, omdat het een afscheid is van een zo aardige, toegewijde, volstrekt onbaatzuchtige man. Maar wij zijn hier mede met zovelen, omdat we voortijdig afscheid moeten nemen van misschien wel de belangrijkste architect van deze - nog pas voor een derde verstreken - eeuw. De sprong die Duiker in de ontwikkeling van de architectuur - als meest radicale én als meest poëtische bouwmeester - teweegbracht, is internationaal erkend.

De Finse architect Alvar Aalto zond de familie een telegram, waarin hij naast zijn verbijstering te uiten over deze vroege dood, stelde dat Duiker - en speciaal het Sanatorium Zonnestraal - z'n denken over architectuur beslissend had beïnvloed.

Gisteravond laat werd ik getelefoneerd uit Parijs door Le Corbusier - de verbinding was slecht, maar ik verstond zijn schrik en spijt en woorden als: ‘Merde - cette morte fâcheuse et imméritée’ en vooral: ‘Mon exemple.’

Het onvoorstelbare is dat dit baanbrekende werk in zo'n korte periode totstandkwam.

Toen mij gevraagd werd u hier toe te spreken en mogelijk enigszins te troosten, moest ik denken aan Van Swieten,^1. die sprak bij het graf van Mozart. Hij was toen net zoveel ouder dan Mozart als ik nu ouder ben dan Duiker.

Naast het verdriet over de vroege dood van Mozart moet hij verteerd zijn geweest van spijt bij de gedachte wat Mozart, indien hij langer geleefd had, de mensheid nog had kunnen schenken. Echter tegelijk zal hij moeten hebben gedacht dat wat Mozart in z'n korte leven tot stand bracht, de muziekgeschiedenis heeft gewijzigd en een overstelpende hoeveelheid onovertrefbare werken heeft opgeleverd.

1. Van Swieten (1733-1803), zoon van de Nederlandse lijfarts van Maria Theresia, was in Wenen een invloedrijk intellectueel. Vriend van Mozart, (amateur-)componist, bibliothecaris van de keizerlijke hofbibliotheek en tekstdichter van Die Jahreszeiten en Die Schöpfung van Haydn.

[p. 144]

Zo wij nu - we denken: wat had Duiker kunnen betekenen, als deze ellendige ziekte hem niet gesloopt had. We denken ook: in welk langer leven is zoveel van deze uitzonderlijke kwaliteit tot stand gebracht?

Het was niet van het begin af aan zeker dat Duiker middels de bouwkunst ons leven zou verrijken. Na zijn briljante en zeer snel doorlopen schooltijd overwoog hij medicijnen te gaan studeren of liever nog zijn leven te wijden aan de piano. Zijn vader achtte hem te jong om te gaan studeren en meende er - het plezier in het maken van dingen van zijn zoon kennende - goed aan te doen hem een jaar in een timmermanswerkplaats te laten werken. Duiker heeft in dat jaar bedacht ingenieur en wel bouwkundig ingenieur te willen worden en is er zijn leven lang dankbaar voor geweest een ambacht te hebben geleerd en de ervaring te hebben opgedaan hoe dingen gemaakt worden. Het was volgens hem van grote invloed op zijn wijze van werken.

De muziek is hij eveneens trouw gebleven. Hoewel hij zich geen tijd gunde om te studeren, speelde hij - als het werk het toeliet - de hele zondagmiddag piano. U hoorde zojuist de Sonate in a van Mozart. Dat was een van de stukken die ik Duiker zelf heb horen spelen, toen ik op een zondagmiddag onaangekondigd bij hem langsging. Arthur deed open met de vinger op de lippen: ‘Dedda^2. is aan het pianospelen, als u even wilt luisteren, kom dan zachtjes boven. Als hij u hoort, stopt hij meteen - “als je muziek wilt horen, moet je naar het Concertgebouw gaan, of een goede grammofoon kopen,” zegt hij altijd - hij is over een uurtje wel uitgespeeld, hij is al drie uur bezig.’ Ik heb toen het laatste deel van de ‘Pathétique’ van Beethoven gehoord, de sonate die Mozart in Parijs componeerde, kort na het sterven van zijn moeder, en de tweede Sonate van Chopin, waarvan het langzame deel hier zal worden uitgevoerd.^3.

Ik hoop het bijzondere en uitzonderlijke van Duikers werkwijze onder uw aandacht te kunnen brengen. Die werkwijze kwam voort uit zijn levenshouding, welke ook blijkt uit zijn principiële keuze voor het pacifisme en het socialisme. Hij was ondanks of mogelijk juist door de afschuwelijke berichten die ons uit het oosten bereiken, een aanhanger van het ‘gebroken geweertje’: ‘Smeed uw zwaarden om tot ploegscharen.’ Als overtuigd socialist wilde hij dat het eerlijk toeging in de wereld. Ooit door de Amsterdamse gemeenteraad gevraagd hoe het Van Heutsz-monument eruit zou moeten zien, advi-

2. Met Dedda - afgeleid van Daddy - werd Duiker aangesproken door zijn stiefzoon Arthur Hofurans. Hem Jan noemen was uitgesloten, zoals ook de grafredenaar nergens Jan zegt. Slechts zeer weinigen tutoyeerden Duiker en spraken hem aan met Jan: o.a. Ber(nard) Bijvoet en Jan van Zutphen. Het gemeenzame Jan of Johan Duiker, zoals hij nu in vele biografieën wordt genoemd, was in Duikers tijd en Duikers kringen ondenkbaar (informatie o.a. van J.P. Kloos).

3. In werkelijkheid werd bij Duikers begrafenis orgel gespeeld, o.a. een pastorale van J.S. Bach.

[p. 145]

seerde hij: ‘een op de grond liggende Atjeher met een grote Nederlandse laars op z'n hoofd’.^4.

Duiker was optimistisch over de mensheid en meende dat zowel de maatschappelijk minder bedeelde als de eventueel door ziekte of handicap getroffene een beetje extra moest worden geholpen.

Zijn werk is doordesemd van zorg voor en mededogen met de mens die er vrijwillig of gedwongen gebruik van maakt (zichtbaar in zowel zijn scholen, huizen en winkels als, nog duidelijker, in zijn fabrieken, werkplaatsen en sanatorium).

Een kernbegrip in zijn werk is economie. Niet de economie van de beurspagina's, maar de economie van het voldoende. Hij zocht naar het minimum, onder andere in materiaalgebruik, niet uit krenterigheid, maar om het maximum aan ruimte, gebruik en effect te bereiken. Er zijn weinig gebouwen die met zo weinig materiaal zoveel bieden.

Door zijn werkwijze levert Duiker in vergelijking tot wat er nu door anderen om ons heen gebouwd wordt, meer voor hetzelfde geld. Opdrachtgevers hebben de neiging daar misbruik van te maken, zeker in deze tijd van crisis en schaarste. Ze willen hetzelfde voor minder geld. Dat zou kunnen leiden tot verschraling.

Het is een wonder dat het in Duikers werk niet te zien is. Hij heeft geleden onder de voortdurende druk concessies te doen en compromissen aan te gaan, maar het is hem - door zijn gigantische voorsprong in kennis van nieuwe technieken en nieuwe materialen én een haarscherpe intuïtie - gelukt de hoge standaard van zijn gebouwen te handhaven. Daarin schuilt bij hem het geniale.

Met die economie ging het veel verder dan met zo min mogelijk materiaal zoveel mogelijk ruimte omspannen. Alle materiaaleigenschappen, de sterkte, massa en verschijningsvorm, werden volledig uitgebuit. Hij heeft ook steeds gezocht naar een optimaal productieproces van zijn gebouwen. De bouw moest logisch zijn, de arbeiders moesten elkaar niet in de weg lopen en maximale arbeidsvreugde putten uit wat ze maakten.

Zonnestraal is zo ontworpen dat het zonlicht 's zomers niet hindert en 's winters diep het gebouw in straalt. Ook het invallen van zonlicht onderwerpt zich aan Duikers economische wetten.

Het gebouw moet niet alleen makkelijk zijn schoon te houden, het moet ook prettig zijn om er te werken. Voor de verzorgers is het gebouw zo ingedeeld dat de werkzaamheden zo logisch mogelijk en met minimale inspanning kunnen worden verricht.

In Zonnestraal is de kamer van de geneesheer-directeur zo gesi-

4. Arthur Hofurans, Herinneringen aan Jan Duiker, medi Tekst 1990. Nog verkrijgbaar bij de tentoonstellingen in de ‘Koepel’, de dienstbodewoning van Duiker op het landgoed Zonnestraal (zondagmiddag geopend).

[p. 146]

tueerd dat hij alles kan zien en in de gaten houden, zonder dat het personeel en de patiënten zich beloerd voelen.

De revaliderende patiënten moeten zoveel mogelijk lopen en bewegen, de ambulante patiënten komen op hun tochten door het gebouw langs de aankondiging voor de manifestaties in de feestzaal, kunnen in de keukens kijken waar hun maaltje wordt bereid en hebben doorzichten naar het schitterende landschap, dat inspireert tot wandelingen in het bos of over de hei.

Zo is er het merkwaardige balkonnetje, asymmetrisch en op een schijnbaar overbodige plek. Vanaf dat balkon kan je de bus met bezoek - meestal uit Amsterdam - zo lang mogelijk uitzwaaien. Afscheid nemen veroorzaakt disharmonie in het leven, zoals we ons dat vandaag zo pijnlijk bewust zijn, dat is zichtbaar. Tegelijk bevredigt het de behoefte om het bezoek zo lang mogelijk na te kijken.

Dit soort economie streefde hij na in alles, in het maken, in het gebruiken, in het beleven. Duiker gaf vorm aan een nieuw ethisch economiebegrip.

Uiteraard kwam hij in botsing met de autoriteiten, als zijn werkwijze te zeer afweek van wat men gewend was. Het jarenlange getouwtrek over de woonflat ‘Nirwana’ is bekend. Nirwana had de uitbeelding moeten zijn van een gedroomde, gewenste maatschappij. Toen eindelijk de bouwvergunning voor het eerste gebouw verleend was, werd de bouw na verloop van tijd, ondanks alle stempels en handtekeningen, toch stilgelegd. De balkons werden onaanvaardbaar ijl gevonden, zo dun was nog nooit vertoond. Dit moest anders, ondanks de goedgekeurde berekeningen en tekeningen. Duiker aanvaardde dat uiteraard niet en loste het probleem op een hem kenmerkende wijze op. Hij nodigde de directeur Bouw- & Woningtoezicht uit om naar het werk te komen. Hijzelf ging met een kistje fijne sigaren op de rand van een balkonnetje zitten - de benen zwaaiend naar beneden - de balkonhekjes waren nog niet geplaatst. Hij liet op het balkon boven zich door middel van zakken zand viermaal de verplichte nuttige belasting neerleggen. Daar zat hij tevreden van zijn sigaren te genieten onder het zogenaamd levensgevaarlijk overbelaste, veel te slanke balkon. De directeur bevestigde met tegenzin de verleende vergunning.

Duiker hoeft niet meer te strijden voor z'n vergunningen. De tekeningen voor ‘Gooiland’ in Hilversum zijn in een zo ver gevorderd stadium dat Bijvoet dat werk zal kunnen afmaken.

Het lijkt een nieuwe fase in Duikers ontwikkeling, er verschijnen

[p. 147]

voor het eerst gewelfde en gebogen vormen, die het feestelijk gebruik van dit gebouw zullen bevestigen. Wat deze nieuw verworven vrijheid in vormen - bijna frivoliteit - voor de toekomst had kunnen betekenen, zal altijd een kwestie van gissen blijven.

Ik sprak hier voornamelijk over Duiker als architect, terwijl velen die Duiker kenden de onbaatzuchtige mens nog meer eerbiedigden dan de geniale architect.

Over de mens Duiker zullen anderen nog spreken,^5. voor de architect zullen vooral z'n gebouwen blijven getuigen; in het bijzonder het Sanatorium Zonnestraal, waarin het meest intens alle eigenschappen van Duiker aan het licht komen. Laten we hopen dat dit gebouw, zoals het plezier gaf bij het maken, vreugde geeft er te werken, troost en hoop verschaft aan hen die er verpleegd en beter worden, en voor onze kinderen en kindskinderen voor altijd een voorbeeld zal zijn. Een voorbeeld van hoeveel toegewijd bouwen voor de mensheid kan betekenen. Duiker Dank.

5. Op Duikers begrafenis werd gesproken door ‘Ome Jan’ van Zutphen, voorzitter van Zonnestraal en opdrachtgever en drijvende kracht bij de bouw van Sanatorium Zonnestraal; door B. Merkelbach, de latere stadsbouwmeester van Amsterdam, namens ‘De 8 en Opbouw’; door C. van Eesteren namens de C.I.A.M. (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne); door Duikers zoon, die een dankwoord uitsprak.

Bronnen

De 8 en Opbouw, jaargangen 1934 en 1935; Herinneringen aan Jan Duiker, medi Tekst 1990.