De Gids. Jaargang 166

[p. 115]

Rudi Wester
Vileine elegie voor Algirdas Julien Greimas (1917-1992)

Om maar met de deur in huis te vallen - en dat is maar het beste bij een zo plechtige aangelegenheid als deze: ik heb u gehaat en bewonderd, Algirdas Julien Greimas, briljant linguïst en auteur van boeken als Sémantique structurale en De l'imperfection.

En uiteindelijk bemind.

Dat kwam zo.

In 1972 moest ik een scriptie schrijven om mijn studie Franse Taal- en Letterkunde af te ronden. De democratie op de universiteiten in Nederland had in alle hevigheid toegeslagen, dus ik mocht die scriptie schrijven met nog vier medestudenten. Wij werden al snel heel ondemocratisch, toen een van de vijf zich voortdurend drukte en wij tandenknarsend moesten toelaten dat ook zij een 9+ voor deze scriptie kreeg. Maar alla.

In die tijd was het bestuderen van de zogenaamde Trivialliteratur zeer in de mode. Ferdinand de Saussure, Roman Jakobson en Vladimir Propp hadden al de onderliggende structuur van Het Verhaal voor ons ontrafeld.

Maar toen kwam u, Algirdas Julien Greimas.

Aangespoord door onze docent, bevlogen redacteur van het roemruchte Franse tijdschrift Tel Quel (Dan Weet Je Het Wel, dichtten wij even bevlogen), stortten wij ons op het bestuderen van uw werken om zo een goed onderbouwde scriptie te kunnen schrijven over de Franse kasteelroman, ‘onze’ doktersroman. U had een modèle actantiel ontworpen waarmee wij haarfijn de constante van de kasteelroman zouden kunnen blootleggen.

Grootmoedig worstelden wij ons door zinnen heen als: ‘Un actant narratif est un élément abstrait défini par une structure de relations. L'acteur est plutôt une entité concrète. Dans le langage sémiotique il correspond à un léxème consistant en une organisation de sémèmes. Il est figuratif, animé et susceptible d'individuation.’ Ik zal maar nalaten om hier voor dit gezelschap, verzameld rondom

[p. 116]

uw graf, deze zinnen te vertalen, want ook dan nog zijn zij onbegrijpelijk. God, wat heb ik u gehaat vanwege deze humbug in uw ondoordringbare boeken. Moest je zó achter het raadsel van de opbouw van een verhaal komen?

Maar al zwetend en zwoegend en orakeltaal uitslaand als wij aan elkaar de theorie van A.J. Greimas uitlegden, zetten wij door. En kijk, op een gegeven moment hadden wij toch zo ongeveer door wat u bedoelde. Personen in een verhaal (actants) worden door u als syntactische functies gezien: er is een bestaande situatie (sujet), die veranderd moet worden in iets (objet), want anders heb je geen verhaal. De held (le destinateur) probeert iemand te vinden om met hem een andere situatie te creëren (le destinataire) en in deze actie wordt hij zowel tegengewerkt (l'opposant) als geholpen (l'adjuvant). Einde verhaal. Ziedaar het modèle actantiel om de ‘universele structuur van een verhaal bloot te leggen, als ook de universele structuur van het menselijk denken’. Dat leek ons wel wat, u pakte het niet klein aan.

Het model zal wel geheel anders in elkaar hebben gezeten, maar hiermee konden wij tenminste uit de voeten. Vijftig kasteelromans à la Delly ploegden wij door en ijverig begonnen wij te schematiseren volgens de theorie van u, A.J. Greimas.

Wij ontdekten een fantastisch schema, dé onderliggende structuur van sentimentele lectuur, de kasteelroman. De held was altijd rijk en had voor de vorm ook nog een beroep (landheer/dokter/paardenfokker), maar zat in een situatie dat hij de ware liefde nog niet gevonden had. Hij ontmoet dan een donkerharige jongedame van onbesproken gedrag, meestal met geen of een verzorgend beroep, en er lijkt zó iets moois op te bloeien dat het geluk (objet) binnen handbereik lijkt te liggen. Helaas, zijn pad kruist een opwindende, blonde dame (l'opposant) die uit alle macht probeert de rijke landjonker in haar klauwen te krijgen. Dat dreigt te lukken, hij tuint erin! Want de blonde kan paardrijden/een raceauto besturen/liters whisky drinken/de tango dansen, en de zwarte heeft alleen maar haar onbesproken gedrag. Maar dan komen de omstandigheden (l'adjuvant) onze held te hulp: de zwartgelokte krijgt een vreselijke ziekte of geraakt anderszins in het ziekenhuis/een goede vriend verklapt de kasteelheer dat de blonde een lellebel is en het met andere mannen houdt/de kasteelheer valt van zijn paard.

Zijn ogen worden geopend.

Stotterend van ellende en bevend van schaamte vraagt hij de zwartharige jongedame of zij alsjeblieft met hem wil trouwen. Ook zij bekent dat zij door een diep dal is gegaan maar dat zij, nu zij bei-

[p. 117]

den gelouterd zijn, een leven samen met hem wel aandurft. Einde verhaal.

Het spreekt vanzelf dat in die jaren seks geen rol speelde. Pure liefde, daar ging het om.

Wat hebt u mij dan aangedaan, o Algirdas Julien Greimas, u die mij een 9+ voor mijn scriptie bezorgd hebt?

Dit: ik heb u gehaat, bewonderd en uiteindelijk bemind.

Ik heb u gehaat omdat u romans terugbracht tot kille schema's, grafieken en wiskundige formules. Maar ik heb u bewonderd omdat u mij hierdoor tot het inzicht hebt gebracht dat alleen lectuur in kille regels valt te vatten en dat het kenmerkende van literatuur nu juist is dat het zich daaraan onttrekt. Literatuur is grillig, zet op het verkeerde been, verrast, ontregelt.

Ik heb u gehaat omdat ik bij het bestuderen van uw boeken dacht dat ik stikte, dat ik geen lucht meer kon krijgen, zó dwingend en streng was u in uw opvattingen. Maar ik heb u bewonderd omdat u mij dwong te denken. Nooit hebben mijn hersens zo gekraakt als in die tijd. Daarom ben ik u nooit vergeten, en dat is ook al een verdienste.

Maar uiteindelijk heb ik u bemind. Omdat u mij tot zelfinzicht gebracht hebt. Ik begreep dat als ik iets niet begreep, het aan de ander lag - aan u in dit geval - en niet aan mij. Ik begreep dat ik intelligent was. Zo simpel lag het.

Wat een bevrijding, wat een opluchting.

Het heeft mij mijn hele verdere leven geholpen.

Daarom zeg ik u bij dezen: het ga u goed in uw semantisch graf. Want de onderliggende structuur van het verhaal dat het leven is, is de dood. Dat hebt u goed gezien. U bent nu zelf een objet geworden.