De Gids. Jaargang 166

[p. 111]

[p. 112]

Jolande Withuis
W.A.H.C. Boellaard (1903-2001)

Beste meneer Boellaard,

Twee jaar geleden bent u overleden. Starend naar de kantoorkast waarin een deel van uw uitgebreide boekencollectie over de oorlog logeert, spreek ik in gedachten een grafrede uit. Dat zal u misschien verbazen. Ik ben immers een vreemde, een onderzoekster met wie u vlak voor uw dood, op de hoge leeftijd van zevenennegentig jaar, nog twee gesprekken heeft gevoerd over uw verzetsverleden, uw gevangenschap in Scheveningen, Haaren, Amersfoort, Natzweiler en Dachau en uw leven daarna. Maar ook doordat ik heb geholpen de documenten en boekenverzameling te ordenen in uw geliefde huis, het prachtige Kloosterend, ben ik aan u gehecht geraakt.

Historici zijn een soort aasgieren. Ze willen archieven binnenslepen, en ik heb uit uw werkkamer behalve die boeken twee ladekastjes vol papieren naar mijn niod-kamertje verhuisd, een passende bestemming gezien uw inspanningen om de herinnering aan de oorlog te bewaren. Ik heb het als een gemis ervaren dat u stierf voordat ons derde gesprek kon plaatsvinden. Er zouden er waarschijnlijk nog wel meer zijn gevolgd, want u genoot ervan dat iemand zich van uw veelbewogen verleden op de hoogte had gesteld en geïnteresseerd was in uw herinneringen, en ik was bijzonder getroffen door uw persoon - ‘leeuw en lam lagen wel zéér dicht bij elkaar’, zoals het bij de dienst ter uwer gedachtenis werd uitgedrukt.

Zelf heeft u veel gesproken bij begrafenissen. In uw papieren kwam ik uw rede tegen bij de herbegrafenis op de Erebegraafplaats Loenen van zestien van de ‘kampmakkers’ die jullie in Dachau hadden zien creperen, en die in 1960 waren geïdentificeerd. De nagedachtenis van de doden veiligstellen zag u als een persoonlijke plicht. Ik vond in uw nalatenschap lijsten waarop u na uw terugkeer heeft gepoogd precies te achterhalen welke Nederlanders er in Natzweiler en Dachau waren gestorven. Dat enkelen van hen ooit nog

[p. 113]

zouden rusten in vaderlandse grond noemde u in Loenen een geschenk waarop zij bij hun ‘wegglijden uit het leven’ niet hadden durven hopen.

Ik heb dat verschrikkelijke oord in de Elzas vorig jaar bezocht. Met een groep van uw medegevangenen. U bent vanaf 1946 vaak terug geweest, maar anders dan sommige anderen noodde u uw vrouw en zoon nooit mee. Kon u de herinnering aan de angst, vervuiling en vernedering van toen niet delen met uw dierbaren? Ik heb de steengroeve gezien en van de dochter van een medegevangene gehoord hoe u de zware lading stenen overnam van haar vader die daaronder leek te bezwijken en anders zeker zou zijn gestorven of gedood. U gaf mij een verklaring, gedateerd 1947, die ik pas na uw dood mocht gebruiken, waarin een andere medegevangene beschrijft hoe u als straf ontilbare rotsblokken moest dragen en elke avond terugkwam: ‘vuil, met kapotte handen, hongerig en dorstig, doch rechtop lopend - een les voor een ieder’. Daarna ging u dan nog alle barakken af om uw jongere landgenoten moed in te spreken. Ik vond een brief waarin een vriend u dankt voor wat u in het kamp voor uw medegevangenen heeft gedaan; hij beschrijft u als ‘de onvervaarde Nederlandse officier die “recht overeind” bleef, welke vernederingen en kwellingen hem ook ten deel vielen’.

Dat komt allemaal overeen met uw persoon zoals die mij uit de archieven en de geschiedschrijving voor ogen stond. ‘Verzetsheld overleden’, schreven de kranten twee jaar geleden. Even helder was het motief van waaruit u in verzet ging: God, Vaderland en Oranje. De sfeer in de overvolle kerk bij de begrafenisplechtigheid werd getekend door twee grote, sombergroene kransen met wit satijnen linten waarop in goud de gekroonde initialen j&b en b&c. ‘De tirannie verdrijven die mij het hert doorwondt,’ zongen we. Op krantenfoto's zie ik u met koninklijke personen. Vooral met de prins moet u veel tijd hebben doorgebracht. Stoeiend, lachend, handen schuddend - een echte mannenvriendschap, of misschien moet ik schrijven: een echte-mannenvriendschap.

Hoe vreemd dat milieu mij ook is, het leek me wel duidelijk. Maar hoe meer laatjes ik uitruim, hoe meer vergeelde stukken ik van hun roestige paperclips bevrijd, hoe meer knipsels en oude brieven ik overpak in onze voor de eeuwigheid bedoelde zuurvrije archiefomslagen (wat kost u me een tijd!), hoe meer u mij een raadsel wordt. U, de erkende verzetsreus, de enige Nederlander die is ondervraagd door Heydrich en Himmler zelve - was u wel zo onaangetast als het leek? Kán iemand onaangetast blijven na confrontatie met pure onmenselijkheid?

[p. 114]

Een zekere ijdelheid was u niet vreemd, heb ik begrepen, en het zou u daarom misschien goeddoen te zien dat op mijn bureau twee portretten van u staan. Het ene een sepiakleurig plaatje uit de wereld van Couperus: u, als piepjonge tweede luitenant, in vol ornaat met sabel, laarzen en rijbroek. Op het tweede staat u in Dachau, eind april 1945, kaalgeschoren, te midden van uitgeteerde mannen in strepenpakken. Niet alleen was u degene die velen van hen erdoor had gesleept, u zou ook degene zijn die hen uit die hel naar huis wist te krijgen toen het ‘grote sterven’ daar nog doorging en de regering verzuimde deze opofferingsgezinde vaderlanders op te halen.

De wereld was voorgoed veranderd, maar voor u bestond er tussen die twee foto's een continuïteit. U deed wat u deed, legde u me uit, doordat u stamde uit een oud militair geslacht: generaties van generaals en admiraals waren u voorgegaan. ‘De oude generaal huilde,’ vertelde u over het weerzien, mei 1945, met uw vader, die niet had gedacht dat u nog in leven was.

Dat u een vastberaden verzetsman was, daaraan twijfelt niemand - uzelf op het eerste gezicht ook niet. Maar toch, meneer Boellaard, lijkt het of u een soort dubbelleven heeft geleid. En public een succesvolle captain of industry met een druk high-societybestaan, thuis een man die albums volplakte met procesverslagen, beelden en getuigenissen van de gruwelen die zich in de concentratiekampen hebben afgespeeld, en die vijfenvijftig jaar lang bleef werken aan een nauwgezette reconstructie van jullie oorlogsverleden. En waarom vind ik in uw laatjes telkens weer aangestreepte passages over door u geredde ‘makkers’? Om op te scheppen was het niet, want al die lof voor uw kampgedrag was slechts voor uw ogen bestemd. Kan het zijn dat zelfs iemand met een heldhaftig verleden als het uwe en met zo'n glanzende carrière daarna, bevestiging behoeft? Droeg u de achtergelaten doden als een persoonlijk falen mee? Wilde u alsnog uw afwezigheid in die bange jaren rechtvaardigen tegenover uw nabestaanden? Ik had u nog veel te vragen.