Logo DBNL
De Gids. Jaargang 166 (2003)

De Gids. Jaargang 166

(2003)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Frits Bienfait
Rechts en links in de politiek: oorsprong en fundament

‘Rechts’ en ‘links’ lijken over het politieke landschap te zweven als de geest Gods over de wateren: alom aanwezig maar ongrijpbaar, steeds aangeroepen maar in diepste wezen ongekend, en al heel vaak dood verklaard1. maar toch steeds onverstoorbaar heersend. Wat maakt dat iedereen met gemak weet te zeggen of een politiek idee ‘links’ of ‘rechts’ is, terwijl niemand die begrippen behoorlijk kan definiëren? Het is de taal, het zijn onze uitdrukkingen, onze gewoontes, en daarover gaat dit verhaal. Maar eerst:

Versailles, zomer 1789

De geboorte van links en rechts wordt gewoonlijk gesitueerd in Frankrijk in de zomer van 1789. Louis xvi had in mei van dat jaar de Staten-Generaal bijeengeroepen in Versailles vanwege ernstige geldnood, onder andere ontstaan door de peperdure en slecht verlopende oorlogen tegen Engeland. De vorige zitting was in 1614 geweest, waaruit wel blijkt dat de situatie ernstig was. In de tussenliggende anderhalve eeuw was echter de Verlichting opgekomen, waarmee ook het instituut van een standsgewijze volksvertegenwoordiging (geestelijkheid, adel, hogere burgerij) aan de orde werd gesteld. Onhandig gedrag van de koning stimuleerde de discussies. Zo was de eerste bijeenkomst uitgeschreven voor eind april, maar door ernstige onenigheid tussen het hof en de architect over vorm en vooral formaat van het baldakijn van waaronder de koning de vergadering zou voorzitten, werd de openingszitting op het laatste moment ruim een week uitgesteld. Al die tijd moesten de meer dan duizend vertegenwoordigers, uit heel Frankrijk toegestroomd, zich maar behelpen, en het laat zich denken wat er in die periode allemaal is besproken in de Parijse herbergen en cafés. Nauwelijks een maand na de eerste zitting resulteerde de gang van zaken in de ver-

gaderzaal, en daarbuiten, in de befaamde eed op de kaatsbaan (20 juni), waarin de aanwezige vertegenwoordigers plechtig verklaarden voortaan niet meer voor hun stand, maar voor het Volk te spreken en te handelen. De Staten-Generaal werden omgedoopt tot Assemblée nationale. Men bleef, na enkele omzwervingen als gevolg van chicanes van de koning, uiteindelijk vergaderen in de Salle des Menus Plaisirs, waar de vertegenwoordigers nu, bevrijd van hun standsgewijze plaatsindeling, konden zitten waar ze wilden. Van die vrijheid werd niet meteen gebruikgemaakt, maar toch kwam er, mede door een haastige verbouwing aan de zaal op 22 juli, een soort groepsvorming tot stand die erop neerkwam dat de fanatiekste aanhangers van de moderne ideeën links van de voorzitter zetelden, en de meest koningsgetrouwen rechts. Bij de belangrijke stemming op 11 september over een vetorecht van de koning bleken de voorstanders van het koninklijk prerogatief zich overwegend rechts, en de tegenstanders zich links van de voorzitter te bevinden. Dit ogenblik wordt door de meeste geschiedschrijvers aangehouden als de geboorte van de politieke links-rechtspolariteit, die daarna zou uitwaaieren naar alle moderne democratieën.

Verklaart dit nu waarom iedereen in die democratieën weet wat links en rechts is in de politiek? Het is niet waarschijnlijk dat de lezer van de krant van vandaag een duidelijk beeld heeft van de strijdpunten in de Salle des Menus Plaisirs, twee eeuwen geleden, laat staan dat hij of zij die als ijkpunt gebruikt om te bepalen of bijvoorbeeld het gebruik van kernenergie een voorkeur van rechts dan wel links is.

Over de vraag hoe dat dan toch kan, hebben veel politicologen zich in lange en ingewikkelde artikelen afgebeuld. Men heeft geprobeerd een universele grondslag voor de links-rechtspolariteit te vinden, al dan niet geïnspireerd door de gebeurtenissen in 1789, van waaruit voor alle bekende strijdpunten een logische plaats op de schaal van links en rechts zou volgen: revolutie tegenover de bestaande orde; vrijheid tegenover dictatuur; de onderdrukten tegenover de machthebbers; arbeiders en intellectuelen tegenover boeren en het kapitaal; gerechtigheid tegenover het kapitaal; wetenschap en vooruitgang tegenover obscurantisme en behoudzucht; enzovoorts. Maar geen van deze tegenstellingen kon de tweedeling linksrechts in de politiek verklaren, ja als het in het ene geval klopte, dan was het in een ander geval net andersom. Was de Sovjet-Unie links? Of waren het juist de dissidenten? Zijn de arbeiders links? Wordt kernenergie, toonbeeld van wetenschap en vooruitgang, gekoesterd door links? En staat rechts pal voor behoud van natuur en milieu?

De politieke issues blijken op de links-rechtsas heen en weer te springen, al naar gelang van de plaats en de tijd: zo werd het idee van een revancheoorlog van Frankrijk tegen Duitsland tussen 1871 en 1914 beurtelings gekoesterd door links en door rechts. Ook hier weer: enzovoorts. De politicoloog Mounier concludeerde na een uitputtende opsomming: ‘On n'en sortira pas’.2.

Net zomin als de strijdpunten in de Salle des Menus Plaisirs, zullen de overwegingen der politiek theoretici de gemiddelde krantenlezer erg bekend zijn, en dat ze een rol zouden spelen wanneer hij de ideeën van Rosenmöller of Nawijn op de links-rechtsschaal plaatst, is dus niet erg aannemelijk. Toch is er kennelijk een instrument dat hem in staat stelt te weten wat links en rechts is. Dit moet voldoen aan twee eisen: ten eerste dat er geen bijzondere scholing voor nodig is om het te kunnen toepassen, en ten tweede dat het voor iedereen grosso modo dezelfde uitkomst geeft. Zo'n instrument zou de taal kunnen zijn.

Het woordenboek

Men neme een verklarend woordenboek, bijvoorbeeld de Grote Van Dale. Daar staat (dertiende uitgave, 1999) bij ‘links’: ‘zich bevindend aan de linkerzijde’, en de gebruikelijke politieke betekenissen waar we weinig mee opschieten, zie Mounier. Maar daarnaast: ‘iemand links laten liggen: zich niet met hem bemoeien, hem negeren’; ‘onhandig, lomp’; ‘schuins, onvriendelijk’; ‘vals, bedrieglijk: linkse streken’. Bedenken we dat ‘links’ is afgeleid van ‘link’, en kijken we daar: ‘gevaarlijk, slim, glad. Van oudsher is links geassocieerd met ongunstig’, en verder ‘leep’; ‘vals, gevaarlijk, lelijk, riskant: linke soep, een riskante boel; linke waar, gestolen goed; linke jongens, dieven’. En in afleidingen: ‘linker’: ‘[...] bedrieger, schelm, valsaard’; ‘hij is met zijn linkerbeen uit bed gestapt: hij is zeer uit zijn humeur’; ‘linkmiegel’: ‘[...] gewiekste of gevaarlijke vent, lepe, listige vent [...] (ook) leuke vent’.

Bij ‘rechts’ niets dat afwijkt van ‘aan de rechterzijde’, maar bij ‘recht’: ‘op rechte wegen gaan: zich niet met slinkse streken ophouden; de rechte weg is de beste: eerlijk duurt het langst; wie zal het kromme recht noemen? (naar Pred. 1:15): wie zal onrecht recht noemen?’; ‘recht door zee gaan: eerlijk voor zijn bedoelingen uitkomen, zonder omwegen zijn doel nastreven; recht geraken: in een ordelijke, d.i. meestal financieel gezonde toestand komen’. Ook een afwijkeling: ‘hoe linker hoe flinker, hoe rechter hoe slechter’. ‘Recht’ als zelfstandig naamwoord: ‘gerechtigheid, rechtvaardigheid, billijk-

heid’ en de daarvan afgeleide betekenissen.

Dit alles niet alleen bij ons: ook in het Duits, Frans, Engels, Grieks, Latijn - men heeft het voor het kiezen. Tibetaans: ‘Is hij niet de persoon waarop ze vertrouwen? Ja, hij is hun rechterhand.’ Rechts staat steeds voor degelijk, juist, in orde, veilig, en links voor bedrieglijk, gevaarlijk, tot ziek, homoseksueel, krankzinnig aan toe.

Vanwaar deze toedeling van betekenissen die niets met de fysieke aanduiding van plaats of richting te maken hebben, en dat nog wel in al die talen? Er is geen evidente logica die zegt dat rechts moet staan voor eerlijk, juist en degelijk, en links voor bedrieglijk, verkeerd en gevaarlijk. Toch moet er een oorzaak of reden voor dit merkwaardige verschijnsel zijn.

De antropologie

Rond de vorige eeuwwisseling hadden de Europese koloniale mogendheden zo ongeveer hun maximale expansie bereikt. Legerofficieren, artsen, zendelingen en missionarissen met belangstelling voor de volken waartussen ze verbleven, hadden hun waarnemingen op schrift gesteld, en de tijd was rijp voor overzicht en vergelijking. In 1909 gaf de Franse socioloog Robert Hertz onder de titel ‘La Pré-éminence de la main droite. Étude sur la polarité religieuse’3. een overzicht van de manier waarop bepaalde volken, stammen en andere gemeenschappen belangrijke aspecten van hun universum onderbrachten in twee sferen. Hieronder enkele van die classificaties:4.

bij de Nyoro in Oost-Afrika:
links rechts
vrouwelijk mannelijk
ondergeschikte baas
ongunstig voorteken gunstig voorteken
ziekte gezondheid
verdriet vreugde
onvruchtbaarheid vruchtbaarheid
armoede rijkdom
aarde hemel
zwart wit
dood leven
het kwade het goede
onrein rein
oneven even

zacht hard
illegaal legitiem
lang haar kort haar
dierhuiden schorsen kleding
vreemde taal eigen taal
onbeschaafd beschaafd
overspel trouw
 
bij de Mapuche in Chili:
links rechts
vrouw, kind man
jongere oudere
zwart wit
leek priester
het kwade het goede
dood leven
nacht dag
ziekte gezondheid
kwade geesten vooroudergeesten
armoede overvloed
 
op Ambon:  
links rechts
vrouwelijk mannelijk
aarde hemel
spiritueel wereldlijk
kust, zeekant land, bergkant
buiten binnen
achter voor
nieuw oud
 
in Europa bij de oude Grieken:
links rechts
vrouwelijk mannelijk
krom recht
donker licht
het kwade het goede
beweging rust

De indeling van de verschillende noties en symbolen vertoonde in ver uiteen liggende delen van de wereld, zij het niet overal, een frappante gelijkenis: aan de ene kant elementen als het mannelijke,

licht, kracht, rechts, leven, maar ook stabiliteit, orde, zekerheid, veiligheid, hiërarchie, traditie, en daartegenover elementen als het vrouwelijke, nacht, zwakte, links, dood, maar ook gevaar, het onzekere, omverwerping, het nieuwe, het informele.

Hertz meende dat hieraan een religieuze preoccupatie ten grondslag lag, maar tegenwoordig denkt men dat eerder het dualistische denken de behoefte schiep om twee sferen te vormen die samen de spiegelbeeldige, complementaire kanten van alle aspecten van het universum verenigen (in de ene het mannelijke, in de andere het vrouwelijke, samen de mens; in de ene de dag, in de andere de nacht, samen het etmaal). Het is afhankelijk van de context aan welke kant van het spectrum een begrip wordt geplaatst. In de antithese zon-hemel kan de zon, die de hemel beschijnt, in de mannelijke sfeer horen, en de hemel in de vrouwelijke sfeer. Maar in de antithese hemel-aarde is logischerwijze de hemel, die de aarde beregent en bevrucht, te beschouwen als mannelijk en de aarde als vrouwelijk. Een jongeman staat rechts van een even jonge vrouw, maar ten opzichte van een oudere man staat hij links. Het gaat erom wat in een specifieke context als het meest relevante aspect wordt ervaren, zowel van de sfeer als van het onder te brengen element. Bij dit alles kan de ene sfeer zich door een bepaalde religieuze of morele lading onderscheiden van de andere, maar dat hoeft niet. Zo is het ‘kwade’ niet per se het ‘moreel slechte’, maar kan het ook slaan op het algemenere ‘dat wat ons schade berokkent’, zoals rampen en plagen.

De indeling van het universum in twee sferen kon tot uitdrukking komen in de vormgeving van rituele handelingen, omgangsvormen, tradities en gewoonten. Hiertoe bood de tegenstelling links-rechts een bruikbaar instrument. Rechts maakte deel uit van de sfeer waarin ook het sterke, mannelijke huist - logisch, want de meeste mensen zijn rechtshandig; links behoorde dus tot de sfeer van het zwakke, vrouwelijke. Links en rechts manifesteren zich duidelijk aan de mens zelf, en kunnen dus op diverse manieren het bestaan van de twee sferen tot uitdrukking laten komen: de koning plaatst rechts van zich zijn sterkste krijger, de vertrouweling, zijn ‘rechterhand’. Men eet met de rechterhand, niet met de linker (geassocieerd met verval, ziekte en dood), die goed is om je achterste mee af te vegen. De medicijnman van de Nyoro legt zijn staf op de linkerschouder van de patiënt en zegt: ‘Ziekte ga heen, treurnis ga heen, onvruchtbaarheid ga heen.’ Dan legt hij de staf op de rechterschouder en zegt: ‘Kome rijkdom, kome kinderen, kome lang leven, kome al het goede.’ De jongetjes komen uit de rechtertestikel, de meisjes uit de linker (Hippocrates). Meer prachtige voorbeelden

zijn te vinden in Needham, Fritsch5. en Smits6..

Even opvallend als de wereldwijde overeenkomsten in de indeling van noties en begrippen, is de overeenkomst van deze lijstjes met wat wij in onze Europese talen aan associaties met links en rechts hanteren. Het lijkt me moeilijk te bewijzen dat de door Hertz gesignaleerde, al lang bestaande indeling in sferen zich via de taal, met zijn uitdrukkingen en aanverwante gewoontes en tradities, heeft ontfermd over de belangrijkste politieke polariteit. Maar het is misschien wel aannemelijk te maken.

Naar het nu

Net als in die al beschreven culturen staat rechts ook nu bij ons nog voor dat wat thuishoort in de huidige wereld, voor dat wat het voortbestaan ervan lijkt te bevorderen, en wel in de eerste plaats het voortbestaan van ons, onze gezinnen, onze gemeenschap. Het bestaande recht dus - niet voor niets zo geheten - in juridische zin: het handhaven van de orde, met politie en leger. En ook voor handel en industrie, die voor onze economie en dus ons brood zorgen; en voor vertrouwen in kracht en wat zich, al dan niet daarmee, bewezen heeft; voor wantrouwen tegen vreemdelingen die de orde zouden kunnen verstoren, in het algemeen tegen ideeën die de huidige ordening in de samenleving omver zouden kunnen werpen: je weet wat je hebt, maar niet wat je krijgt. Dat is de dreiging, het gevaar van link(s).

Links staat voor het alternatief, dat door zijn (haar) zwakheid niet aan de macht heeft kunnen komen, voor de (nachtelijke) droom die ons belooft te bevrijden van de lasten van de dagelijkse worsteling het in deze wereld uit te houden. Het is in de politiek de kant die gekozen wordt door degenen die niet aan hun trekken komen, en die wat recht wordt genoemd voor onrecht houden. Vandaar dat in de definities van het fundament van links ‘het streven naar gerechtigheid’ steeds weer terugkomt,7. wat helaas niet voldoet, omdat rechts datzelfde doel kent - met zijn eigen definitie van gerechtigheid. Niet deze wereld maar een betere, is het streven van links. In deze beschrijving vloeien het oude culturele en het huidige politieke stelsel van polariteit samen.

 

We kunnen nu zien hoe onderwerpen als kernenergie en milieu, voor de oude definities van Mounier problematische gevallen, bij politiek rechts en links terecht konden komen.

Kernenergie is een moderne, wetenschappelijke oplossing van

het probleem hoe energie op te wekken zonder de kooldioxideconcentratie in de atmosfeer te verhogen. In Mouniers schema zijn wetenschap en technologie favoriet bij links. Dat mag zo zijn geweest in het begin van de optimistische negentiende eeuw, omdat ze ons zouden helpen op weg naar een betere maatschappij, maar sindsdien zijn wetenschap en techniek de ereplaats bij links geleidelijk aan kwijtgeraakt. De wetenschap is verantwoordelijk voor het maken van de atoombom en heeft een alliantie gesloten met grote bedrijven als Philips en Shell, die gezien worden als dienaren van de heersende machten. Kernenergie, verwant met de atoombom, wordt gepropageerd door technici en het grote bedrijfsleven. Rechts dus.

Behoud van natuur en milieu zou goed moeten passen in de rechtse sfeer, waar immers de behoudende elementen zijn verzameld. Natuurbehoud wordt nu echter veelal gezien als een strijd tegen de heersende macht van industrie en economische krachten, samen een formidabel bastion van rechts. De natuur wordt daartegenover ervaren als zwak en hulpbehoevend, en in haar wanhopige strijd tegen de bedreigingen van rechts vindt zij haar bondgenoten automatisch in het linkse kamp. Zij biedt bovendien een romantisch alternatief voor de huidige verwetenschappelijkte en vertechniseerde samenleving: genoeg om liefdevol te worden omarmd door links.

 

In deze twee voorbeelden gaat het er dus niet om wat de objectieve kwaliteit van bepaalde noties of verschijnselen is, maar hoe die wordt aangevoeld. In de politiek gaat het immers om wat wij willen, en dat wordt nu eenmaal sterker bepaald door driften en emoties dan door de ratio (wat d66 zo moeilijk kan aanvaarden). Een ideaal van links kan binnen korte tijd worden overgenomen door rechts, en dan fel worden bestreden door hetzelfde links dat het eerder nastreefde, zoals het eerder vermelde Franse verlangen naar een revancheoorlog tegen Duitsland. De context veranderde: rond de eeuwwisseling was er de Dreyfus-affaire, en het pacifisme kwam op - uiteraard vooral bij links.

Hetzelfde is te zien in ‘premoderne’ culturen. Ook daar is de toedeling van noties en symbolen aan een van de twee sferen geen overal en altijd vaststaande zaak. Die toedeling gaat naar associatie met wat gevoeld wordt als de essentie van een sfeer, of door aanhechting bij een ander al in een sfeer aanwezig verwant element, en ook daar staan die associaties onder invloed van de context - sociaal, religieus of anderszins - die naar tijd en plaats kan variëren.

In het oude China waren alle facetten van het leven onderhevig aan de tweedeling yin-yang, maar hing het van de situatie af, bijvoorbeeld officiële rouw of feestelijkheid, hoe de indeling linksrechts uitviel, en of dus de linker- of de rechterhand werd gebruikt dan wel - bij begroetingen - juist verborgen.8.

Morele aanspraken van links

In haar boek Links und Rechts in Wissenschaft und Leben besteedt Vilma Fritsch een heel hoofdstuk aan de vraag: ‘Ist Rechts besser als Links?’ Dat is bijna een retorische vraag voor wie hierboven eerst de termen in het woordenboek en vervolgens de lijstjes met classificaties bij de Mapuche, de Nyoro en de Grieken heeft doorgenomen. ‘Gunstig’ en ‘het goede’ staan steevast rechts, ‘ongunstig’ en ‘het kwade’ links. Maar voor veel Nederlanders van nu zal dit toch een onaangename verrassing zijn: zij weten immers dat politiek links moreel hoger staat dan rechts. Een paar citaten uit de serie ‘Wat is links?’ afgelopen zomer in de Volkskrant, met bijdragen van leken en deskundigen:

‘Hoe links kan buitenlandse politiek überhaupt zijn? Hoe ver komt men op dit terrein met een geweten?’ (Arie Elshout, redacteur van de Volkskrant).

‘Mijn vader schrok, en bekenden vielen bijna van hun stoel. Waarom? Omdat zij vinden dat je links stemt als je een goed mens bent. Anders sta je aan de foute kant’ (Paul Verstraeten, in zijn ‘bekentenis’ vvd te hebben gestemd).

‘Hoe meer je verdient, des te prijzenswaardiger is het dat je links stemt’ (Rens Snel).

Andere bijdragen gaven van dezelfde grondgedachte blijk, zo niet expliciet dan wel impliciet.

Wat is hier aan de hand?

In de bijbel is hieromtrent opmerkelijk materiaal te vinden. Het Oude Testament: ‘De geest van de wijze richt zich naar rechts, maar de geest van de dwaas naar links’ (Pred. 10:2); meer dan dertig psalmen noemen de rechterhand des Heren: ‘omdat Hij aan mijn rechterhand staat, wankel ik niet’ (psalm 16); ‘Hij antwoordt hem uit zijn heilige hemel met de machtige heilsdaden zijner rechterhand’ (psalm 20); ‘Geef overwinning door uw rechterhand...’ (psalm 60), enzovoorts. Het koppel gunstig-ongunstig heeft zich hier duidelijk klassiek genesteld in de polariteit van de twee sferen.

Maar ‘links’ wordt ook enkele malen als een gunstige factor genoemd, en wel in verband met de strijd: ‘... en de Here verwekte hun

een verlosser: Ehud, de zoon van Gera, een Benjaminiet, die links was’ (en dus zijn zwaard aangordde aan zijn rechterheup, Richt. 3:15-17), en verderop: ‘Van al dit krijgsvolk waren zevenhonderd uitgelezen mannen linkshandig, en ieder van hen slingerde met een steen tot op een haar, zonder te missen.’ (Richt. 20:16)

Ook in het Nieuwe Testament is een afwijkend geluid te horen, en wel in de Bergrede (Matth. 5-7). Kenmerkend is daarin een reeks van uitspraken die apert in strijd zijn met traditionele voorschriften in het Oude Testament: ‘Gij hebt gehoord, dat er gezegd is... maar Ik zeg u...’ - karakteristiek voor links. En de rechterkant krijgt ineens een nieuwe rol toebedeeld: ‘Indien dan uw rechteroog u tot zonde zou verleiden, ruk het uit en werp het van u, want het is beter voor u, dat een uwer leden verloren ga en niet uw gehele lichaam in de hel geworpen worde. En indien uw rechterhand u tot zonde zou verleiden, houw haar af en werp haar van u; want het is beter voor u, dat een uwer leden verloren ga en niet uw hele lichaam ter helle vare.’ De eerst zo voortreffelijke rechterhand kan zich dus ten dienste stellen van het (morele) kwaad. Buiten de Bergrede hebben links en rechts in het Nieuwe Testament overigens de traditionele betekenis.

Een andere interessante tekst is de Antigone van Sophocles, niet omdat hij, zoals de bijbel, een grote invloed op ons denken zou hebben, maar omdat hij dateert uit de klassiek-Griekse tijd, waaruit ook het eerder vermelde lijstje stamt,9. en tegelijk een conflict behandelt met duidelijk politieke aspecten. Een soort overbrugging dus tussen de culturen die Hertz beschreef en onze Tweede Kamer.

Het conflict gaat tussen Kreon en Antigone. Kreon betekent letterlijk ‘heersend’ of ‘heerser’, Antigone is te vertalen als ‘tegengeboortig’ of ‘tegenstreefster’. Kreon vertegenwoordigt de heersende macht die op fatsoenlijke wijze, dat wil zeggen zonder daarnaar gestreefd of om gevraagd te hebben, op de troon is gekomen en de stad nu zo goed en zo kwaad als het gaat moet besturen. Dit houdt het nemen van onaangename beslissingen in. Antigone daarentegen meent te moeten handelen naar een hogere wet dan de wereldse van haar oom, en het conflict is geboren. Beiden vertegenwoordigen een wereld, Kreon die van het hier en nu, Antigone een ‘hogere’. In de twee tegenspelers is het huidige politieke links en rechts herkenbaar, en tegelijk belichamen ze de sferen van de oude indeling, met de koppels oud-jong, handhaving versus verwerping van de bestaande orde, en man-vrouw.10. Sophocles geeft beiden het volle pond, maar in moderne opvoeringen in West-Europa is Antigone meestal de heldin. (Hoe zou men in China of Marokko tegen haar

aankijken?)

Antigone doet met haar beroep op de goden niet anders dan ons links, dat streeft naar een betere wereld dan de huidige. Waar het in dit geval om draait, is het bewust of onbewust gedachte of gevoelde: ‘Wie streeft naar het betere, handelt beter en wie beter handelt, ís beter.’ Hier ligt mijns inziens de primaire bron van de morele aanspraken van links. De crux is natuurlijk de aanname dat (goed) ‘willen’ en (goed) ‘doen’ samenvallen, dat ze eigenlijk een en hetzelfde zijn.11.

In antwoord daarop wijst rechts op het plaveisel van de weg naar de hel. En daarmee wordt ook het verband zichtbaar tussen het huidige links met de oude sfeer, waarin links het onderdak is voor begrippen als wanorde en gevaar. Zolang de ordening van een samenleving in grote trekken de resultante is van wat de meerderheid wil, oftewel van een regulier politiek proces, is zij per definitie rechts. Maar diezelfde meerderheid bepaalt ook de taal en de gewoonten, en onontkoombaar volgt daaruit dat de taal spreekt namens rechts, en aan links de lading geeft die Van Dale registreert.

Hier zou een vergelijking met het oude China nogmaals leerzaam kunnen zijn. Yin en yang beheersen de tweedeling, met in de sfeer van yin het vrouwelijke, rechts, de aarde, winter, de hand die doodt, en in die van yang het mannelijke, links, de hemel, zomer, het behoud van het leven. Hier is niet tegenstelling maar complementariteit het belangrijkste: het een kan niet zonder het ander, indien nu het een, dan straks het ander. Te veel van of te lang het een is even schadelijk als te veel van of te lang het ander. Te vergelijken met eb en vloed: het een maakt plaats voor het ander, het ander voor het een, samen houden ze, door hun steeds afwisselende stromingen, het leven in de Waddenzee in stand. Maar ze kunnen elk op zich ook gevaar inhouden.

Yang, geassocieerd met de hemel, heeft de ereplaats. Niet altijd - weer geldt dat de context bepaalt (tijd van oorlog, tijd van vrede). Maar essentieel in het hele systeem van yin en yang is de afwezigheid van enige morele lading, laat staan superioriteit, van zo'n ereplaats. Granet zegt het met nadruk: ‘De Chinezen kennen niet de religieuze manie die ze ertoe veroordeelt de dingen op te splitsen in goed en kwaad.’

In een democratie wisselen, als yin en yang, kabinetten van rechtse en linkse signatuur elkaar af. Allebei hebben ze hun gelijk, maar Sophocles liet al zien waar extreem vasthouden aan een van beide visies toe leidt. Geen van de twee kan claimen superieur te zijn aan de ander.

Terug naar Versailles 1789

Staan de gebeurtenissen in de Salle des Menus Plaisirs nu geheel los van de ontwikkeling van links en rechts in de parlementaire geschiedenis? Er is wel gesuggereerd dat als de vertegenwoordigers bij die zitting op 11 september 1789 andersom hadden gezeten, links nu voor behoudend en rechts voor vooruitstrevend had gestaan. Maar zo zaten ze niet, en dat was ook niet toevallig. Vrijwel vanaf het begin van de zittingen op 5 mei hadden groepjes met een oppositioneel karakter (namelijk tegen het bestaande regime) de neiging zich bij discussies en stemmingen links van de voorzitter op te stellen; dat kon weliswaar niet tijdens de reguliere sessies, waar men zich strikt aan de standsgewijze zaalindeling moest houden, maar wel bij onofficiële deelvergaderingen, en officieel na de eed op de kaatsbaan op 20 juni. De oppositionelen lieten zich daarbij inspireren door de situatie in het Engelse parlement, waar de oppositie altijd links zat en de aanhangers van de macht rechts, geheel volgens de oude antithese die tot op de dag van vandaag wordt volgehouden.

 

Door de Engelse situatie als voorbeeld te gebruiken voor hun eigen opstelling in de Salle des Menus Plaisirs, haalden de Fransen dus die door Hertz beschreven, al lang bestaande polariteit ongemerkt hun Assemblée nationale binnen. Ze brachten daarbij wel een grote verandering teweeg: rechts en links stonden niet meer zoals in Engeland, voor de macht respectievelijk de oppositie daartegen, maar voor de noties en ideeën die volgens de oude polariteit allang met die twee termen geassocieerd werden.

Conclusie

Links en rechts in de politiek zijn een voortzetting van een eeuwenoude antithese, die zich heeft vastgezet in onze taal, gewoonten en tradities. In Engeland is van die antithese het aspect ‘macht’ bepalend voor wie links of rechts van de voorzitter in het parlement zit. In Frankrijk, en ook elders in continentaal Europa, bepalen de ideeën die met die antithese geassocieerd worden wat in de politiek als links en rechts wordt ervaren, en waar dus de parlementariërs zitten.12. Omdat onze samenleving zich nu eenmaal ontwikkelt, zal de invulling van het linkse en rechtse denken zich daar steeds bij aanpassen, maar altijd met behoud van de fundamentele kenmerken: rechts dat deze wereld in essentie aanvaardt, en links dat streeft naar een betere.

Met dank aan drs. Friso Wiersum voor zijn speurwerk in Parijs.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs