De Gids. Jaargang 165

[p. 960]

Maarten Asscher
De doos van Laterveer

Voor onze eigen Laura

Tante Laura Beer geboren Benjamin was er niet eentje om ruzie mee te krijgen. Op een kabinetportret dat zij van zichzelf liet maken bij het Photografisch Atelier Wegner & Mottu op de Amsterdamse Kalverstraat (‘over den Heyligenweg D.26’) zit zij met onwrikbare blik in de camera te kijken. Onder haar linker elleboog, die stevig op een bijzettafeltje rust, ligt een gebonden boek. Met een loep valt op de rug daarvan nog juist de aanduiding ‘Tome i’ te onderscheiden. Zij draagt haar haar op de wijze van George Sand, de mouwen van haar fluwelen en van fraaie sierknopen en stiksel voorziene jak zijn met bont afgezet. En onder dat jak bolt haar enorme wijde jurk vervaarlijk op, alsof de hele tante Laura ieder moment van ongeduld kan ontploffen. Te oordelen naar de afdruktechniek is de opname rond 1860 gemaakt, maar in elk geval niet vóór 1851, getuige de zogenaamde Buurtletter ‘D’ die op de achterzijde aan het huisnummer is toegevoegd.

Nee, dan Dina Benjamin. Die had ook vagelijk iets androgyns, maar eerder met een zachte, etherische dan een ontzagwekkende uitstraling. Dat valt goed te zien op het portret dat in 1906 in het atelier van Koene & Büttinghausen van haar werd gemaakt, op de hoek van de Herengracht en de Leliegracht. U kunt het pand nog altijd herkennen aan het opvallend grote glazen dak aan de kant van de Leliegracht dat de plaats van de voormalige fotostudio markeert. In 1906 was Dina juist enkele jaren tevoren - na een echtverbintenis van tweeëndertig jaar - verweduwd van haar echtgenoot Salomon (Sally) Cohen. Misschien verklaart dat wel haar lege, meewarige blik, al verhinderde die niet dat ze zich voor de gelegenheid in een stralend witte jurk had uitgedost, voorzien van een hoge bestikte kraag. Vooral die kraag in combinatie met het strak naar achteren

[p. 961]

gekamde haar geeft haar een bijna priesterlijk uiterlijk, dat je bij de eerste aanblik van deze foto doet aarzelen tussen het mannelijke en het vrouwelijke.

Maar als je echt in één opslag wilt zien wat het leven met het uiterlijk van een mens doet, dan moet je eens de twee portretten naast elkaar leggen van Clara Benjamin, sinds haar huwelijk Clara Würbelduer genaamd. De eerste opname is in de jaren tachtig van de negentiende eeuw in haar woonplaats Wiesbaden gemaakt in de studio van Rumbler-Wirbelauer op de Rheinstrasse 15, tegenover het station. Tegenwoordig is op dat adres het kantoor van de toeristeninformatie te vinden, zo leert het internet, maar het laat zich raden dat daar inmiddels wel een heel nieuw gebouw zal staan. Op die eerste foto staat zij als jonge getrouwde vrouw afgebeeld, haar volle haar opgestoken en gekroond met een fraaie speld. Zij wordt geflankeerd door haar twee kinderen, de een nog een baby van minder dan een jaar, de ander een jongetje van zo te zien een jaar of drie. Clara kijkt met een weke, ontroerde gelaatsuitdrukking in de lens. De andere opname is een jaar of dertig later gemaakt, een paar straten daarvandaan in de studio van Kauer & Schröder aan de Taunusstrasse nr. 17. Daarop zien we Clara als een welvarende, maar geharde vrouw. Haar linkerhand rust onnatuurlijk en gespannen op een boekje dat opengeslagen ligt op een piëdestal. Ten opzichte van haar strak ingesnoerd bovenlijf valt haar donkere bloemetjesjurk in extra wijde plooien over haar heupen. Haar ogen liggen diep en je vraagt je bezorgd af hoe het met de kinderen is afgelopen, waarvan nu geen spoor te zien is.

De oudste van die twee kinderen heette Fritz en de echtgenoot van Clara luisterde naar de naam Louis Würbelduer. In 1897 ging de toen naar schatting twaalfjarige Fritz met zijn vader ook naar de fotograaf, naar dezelfde studio Rumbler, die intussen verhuisd was naar de Wilhelmstrasse 14 in Wiesbaden. De jongen staat kaarsrecht en heeft zijn onvermijdelijke matrozenpak aan. Papa zit vlak naast hem op een ottomaan en draagt een geklede jas over zijn zomerse lichte broek. Voor de gelegenheid van deze vereeuwiging van hemzelf met zijn oudste zoon heeft hij zijn snor zo opgedraaid dat het ding aan weerszijden in fijne punten tot ver buiten zijn wangen uitsteekt. ‘Die Platte bleibt aufbewahrt’ vermeldt de achterzijde van de afdruk, waarop tevens alle prijzen zijn genoemd die deze fotostudio door de jaren heen in de wacht sleepte, met als grootste ‘claim to fame’ dat de firma Rumbler zich hoffotograaf van het Griekse koningshuis mocht noemen. Maar wie zal zeggen wat er verder van de jonge Fritz Würbelduer is geworden. Men huivert onwillekeurig, zo

[p. 962]

Dina Benjamin. Foto: Koene & Büttinghausen, 1906

drie jaar voor het begin van de twintigste eeuw. In 1914 zal hij ongeveer negenentwintig geweest zijn, en in 1933 zou hij intussen achtenveertig zijn. Om maar eens twee niet geheel willekeurige jaartallen te noemen voor een joodse familie in Wiesbaden.

Van Fritz Würbelduer heb ik verder geen spoor meer gezien. Hoewel. Het zou kunnen dat hij het is, helemaal links op een zogenaamde ‘daglicht collodium zilverdruk’ uit ongeveer 1920. Op een vlijmscherpe afdruk zien we een groot groepsportret van de hele familie, totaal dertien personen geschaard rond twee van wijn en hapjes voorziene lage tafels. Maar misschien is het ook zijn jongere broer, intussen uitgegroeid tot een gesoigneerde jongeman in een pak met vadermoordenaar en smetteloze manchetten. Aan zijn zijde zit een degelijk meisje iets voorovergebogen serieus in de camera te kijken. De hele groep kijkt trouwens weinig feestelijk, eerder afwachtend en een beetje geheimzinnig, zodat je maar moet raden of hier iets gevierd of betreurd wordt. In de huiskamer waarin zij zitten staat

[p. 963]

rechts achterin een pronkkast, waarop men aan de zijkant nog juist een met kopspijkertjes vastgeprikt portret van Johann Sebastian Bach ziet. ‘Ach wie flüchtig, ach wie nichtig ist der Menschen Leben,’ klinkt in mijn hoofd de Cantate bwv 26 bij wijze van bijschrift, als ik aandachtig naar deze foto kijk.

Mijn vader ontmoette enige jaren geleden in het Perscentrum Nieuwspoort te Den Haag een gepensioneerde politievoorlichter en journalist genaamd Nico Laterveer, die hem bij die kennismaking vertelde dat hij thuis een doos vol oude foto's van de familie Asscher had staan. Hij had die ooit uit de nalatenschap van een huishoudster van de familie Asscher verkregen. Zo'n mededeling maakt natuurlijk nieuwsgierig en kort nadien toog mijn vader dan ook naar Voorschoten, om in huize Laterveer de doos met meer dan honderd foto's in ontvangst te nemen. Thuisgekomen pluisde mijn vader door de hele stapel heen, maar wat hij al vond, geen enkele Asscher. Hij vroeg nog wat in het rond, liet de doos bij gelegenheid aan leden van een bevriende andere Asscher-familie zien, maar niemand slaagde erin om ook maar één lid van zijn familie in de talloze portretten, kiekjes en kabinetfoto's te identificeren. Het wemelde in de doos van de namen die een vorige - of misschien wel de oorspronkelijke - eigenaar gedienstig met de hand achter op de foto's had geschreven: oom Albert Benjamin, Leo Löwenblum, Louise Beer, mijnheer De Vries, mevrouw De Vries, oom Moritz Benjamin, Leon Wertheim, tante Jülchen Latz geboren Benjamin, Hedwig Hirschland, Ida Beer, oom Bloemendal, Samson Seligmann, Fredrik Wertheim, enzovoort, enzovoort. Maar geen Asschers. De vroegste foto's dateerden van rond 1860, de meest recente waren van plusminus 1920. Ze waren deels in Duitsland gemaakt, in Wiesbaden, Keulen, Cottbus, Essen, Bonn, Düsseldorf, Kassel, Karlsbad, Wenen, München, Mariënbad. En deels in Nederland, van Maastricht tot Wageningen en van Almelo tot Amsterdam, met ook een enkele uit Parijs. Er waren goedkope vakantiefotootjes bij van een winderige dag aan het strand, maar ook zeldzame gealbuminiseerde zoutdrukken uit de beginjaren van de fotografie. Maar nogmaals: geen familie.

Ik heb ‘de doos van Laterveer’, zoals het kartonnen geval ging heten, intussen van mijn vader gekregen en hij ligt nu opgeborgen bij mijn andere archiefspullen. Het was inderdaad geen familie, zo leerden ook mijn naspeuringen. Maar het gekke is dat het een beetje familie is gewórden. Deze familie is bij mij te vondeling gelegd en ik heb ze - zo goed en zo kwaad als dat gaat - in mijn huis opgenomen, als

[p. 964]

waren al deze ooms en tantes, overgrootouders, achterneven en - nichten mijn eigen vlees en bloed. Want wat is familie? Als je jong bent, is familie de levende vertoning op verjaardagen en feestdagen, de cadeautjes, de ruzies, de huwelijken en geboortes. Maar naarmate het leven vordert, wordt familie het spinsel van verhalen en geheimen, onachterhaalbare geschiedenissen en overgeërfde herinneringen, die tezamen een nooit voltooibare roman vormen. En wat is na het verstrijken van anderhalve eeuw nog het verschil tussen een foto van je eigen overgrootvader die je nooit gekend hebt en de foto van de overgrootvader van iemand anders, waar in liefdevol handschrift achterop staat geschreven: ‘León Wertheim, man van Augusta Wertheim-Gans’. Zo iemand wordt, te midden van een hele stapel foto's van zijn dierbaren en nazaten, gaandeweg een beetje een eigen verwant, op dezelfde wijze waarop een geliefd romanpersonage deel gaat uitmaken van je persoonlijke emotionele gemeenschap.

Tante Laura Beer, Clara en Dina Benjamin, Louis en Fritz Würbelduer, zij zijn onmerkbaar de kamer binnengekomen en hebben zich stilletjes in het groepsportret van mijn eigen familiegeschiedenis gevoegd. Zij staan ertussen alsof ze ieder moment een praatje met de andere aanwezigen zouden kunnen aanknopen. En als ik naar deze vertrouwde vreemdelingen kijk, heb ik het gevoel dat ik allerlei bijzonderheden over ze zou kunnen verhalen. Maar het is beter om te zwijgen, want ik zou onherroepelijk de toorn van Tante Laura over mij afroepen.