De Gids. Jaargang 165

[p. 886]

Tijs Goldschmidt
Vulpotlood

Langzaam en voorzichtig liep de bejaarde antiquaar en uitgever P. vanaf het Amsterdamse Rokin de Langebrugsteeg in. Het was druk op straat. De laatste jaren zag hij steeds slechter. Voordat hij op huis aanging, hield hij even halt bij het mooie huis op de hoek van de Nes. Royale ramen met smalle metalen sponningen, typisch jaren dertig. Een groot contrast met de glas-in-loodruitjes in het huis aan de drie grachten waarin zijn antiquariaat en uitgeverij gevestigd was. P. deed een pas achteruit omdat een junkie op een fiets een vervaarlijke slalom maakte tussen Franse, Japanse en Italiaanse toeristen door. Of ze maar wilden oprotten, voegde de junkie hun toe, terwijl hij zijn bel aan één stuk door liet rinkelen. P. keek hem, plukkend aan zijn baard, na totdat hij verdwenen was achter een potige man in een soldatentenue. Verderlopend proefde P. het woord oprotten door het een aantal malen zacht te herhalen en terwijl hij om zich heen keek, ontdekte hij steeds meer soldaten die, ontspannen converserend, tussen de toeristen wandelden. Het zijn Duitse uniformen uit de Tweede Wereldoorlog, ging het door hem heen. Wat was dit voor flauwekul? Eerst een junkie die zijn volgende shot niet wilde gaan halen voordat hij de Tour de France had gewonnen en nu mirrelde het in de steeg plotseling van de nazi's. Was dit een reünie van bezetters? Nee, dan hadden hun gezichten oud en gerimpeld moeten zijn. Ruim een halve eeuw na dato zouden ze er net zo versleten uitzien als P. zelf. Ze zouden hinken met krukken, of voortgeduwd worden in een rolstoel. Zo heel veel sneller dan hij zouden die lui in elk geval niet lopen - maar deze kerels waren onsmakelijk gezond en gespierd. Klaar om te vechten. Terwijl de antiquaar de Sleutelbrug op schuifelde en naar het dak van zijn huis keek omdat hij wist dat een van de loden nokslabben van de dakpannen was losgeraakt, overwoog P. dat die soldaten niet ouder waren dan een jaar of negentien, twintig.

Wat was er aan de hand? Voor de academische sociëteit wapperde een rood-witte vlag met zwart hakenkruis. P. dacht onwillekeurig

[p. 887]

terug aan de tijd van B., zijn voorganger, net als hijzelf ook antiquaar en uitgever. Die had in de oorlog moeite gedaan om de drukker Hendrik Werkman in het afgelegen Groningen aan papier te helpen. Ook dacht hij aan de clandestiene uitgaven van de Vijf Ponden Pers en de Blauwe Schuit en zag het dekblad van de Turkenkalender voor zich die in 1942 was uitgekomen in een kleine oplage. En ineens herinnerde hij zich het druksel waarvoor Van Ostaijens ‘Gedichtje van Sint Niklaas’ was gebruikt. Daar had hij lang niet naar gekeken. Tijdens de bezetting waren er van die druksels wel onder de toonbank verkocht, maar híj had ze pas later verzameld. Bijna allemaal. Niemand kon zo omgaan met inktrol, houtblok en sjablonen als Werkman. Niemand kon zo inkt mengen en drukken op het gevergeerd papier waarop ook, al ver voor de oorlog, de bladen van The Next Call waren gedrukt. Werkman was niet zomaar een drukker geweest. Die man had een geheim.

Op de granieten stoep van zijn huis zaten twee oudere kerels met pafferige, rood aangelopen koppen met een blikje cola in de hand te praten. Ze hadden epauletten op hun uniform en droegen zwarte leren laarzen. P. voelde een grote woede opkomen. Dit gespuis van de Sicherheitspolizei, had Werkman, goddomme enkele weken voor de bevrijding, gefusilleerd en dat zat hier zwanglos op zíjn stoep cola te drinken. Cola! Hij tikte ongeduldig met zijn stok tegen de zijkant van de stoep en had bijna gezegd: ‘Oprotten,’ maar hij beheerste zich en vroeg gezeglijk: ‘Zou ik er alstublieft even langs mogen?’ De mannen excuseerden zich beleefd en sprongen ‘of course’ roepend direct op om plaats te maken. P. liep naar binnen om al na enkele minuten weer naar buiten te komen. Hij was te zeer uit zijn doen om binnen af te wachten wat er zou gaan gebeuren.

Tientallen burgers in versleten vooroorlogse kleren hingen rond voor het Universiteitsgebouw. Aan de noordzijde van de Grimburgwal stonden rieten wasmanden tegen de brugleuning, aan de zuidkant lagen stapels jutezakken. Rondom de telefooncel bij het voormalig bg-terrein was een houten wachthuisje van de Kommandantur gebouwd. Er stond een oldtimer naast en er liepen mensen met dofzwart geverfde fietsen uit die tijd. Vlak naast antiquaar P. kwam een broodmagere jodin staan, die een mobiele telefoon uit haar vaalgrijze, met jodenster bestikte regenjas tevoorschijn haalde en pizza's bestelde. ‘Gottegottegot,’ monkelde de antiquaar en liep verstoord om het huis heen naar de Oudezijds Achterburgwal die met prikkeldraad was afgezet. ‘Judenviertel’ stond er met zwarte letters op een witgeschilderd houten bord. Een man in hedendaagse kle-

[p. 888]

ding kwam aanlopen met een Duitse herder en vroeg aan een ss 'er: ‘Kreeg jij nou een hond of niet?’

Iets verderop werd een kraan met camera in stelling gebracht. Acteurs en omstanders zagen toe hoe hij langzaam omhoog bewoog. Iedereen keek, behalve een jongen die, met een kwast en een emmer vol grijze verf, de laatste sporen uitwiste van de huidige tijd. Bij het boombeeld van Tom Puckey op het bg-terrein hinnikte een paard en even later kwamen twee politieagenten stapvoets aangereden. Ook zij droegen kostuums uit de oorlog. P. knikte naar de jodin, wenste haar succes, en liep terug naar de voordeur van zijn huis. In het voorbijgaan hoorde hij nog een van de agenten lachend tegen een lid van de crew zeggen: ‘Lastig. Helemaal niet lastig. We vinden dit hartstikke leuk om te doen,’ waarna hij zich verontschuldigde en in draf af reed op een junkie die zich een weg baande tussen de mensenmassa door. ‘Fiets kopen, fiets kopen,’ riep hij gewoontegetrouw. De agent beval de junkie kortaf door te rijden, waarop die ad rem antwoordde: ‘Zorg jij eerst maar 's dat je zonder iemand te verraje de oorlog doorkomt,’ waarna hij op zijn dooie gemak de Langebrugsteeg inreed. De herdershonden die nog niet naar hun ss 'er waren gebracht blaften in een bestelauto zodra er voorbijgangers langsliepen.

P. dacht aan enkele van zijn vrienden die het niet prettig zouden vinden onvoorbereid langs deze filmset te komen. Toen hij op het punt stond zijn huis weer binnen te gaan werd hem door een van de filmers gevraagd het luik van zijn kleine etalage te sluiten. Wat een onzin, dacht hij. Er lag toch geen enkel boek dat na de oorlog geschreven was en er was niets bij dat destijds niet verkocht had mogen worden, maar P. hield zijn mond, ging naar binnen en sloot het luik.

In het huis hing een vreemde, niet onaangename lucht. Een mengsel van oud papier, boenwas en sigaren. Hij liep de gang in, en beklom moeizaam de houten trap zonder acht te slaan op het stukje vloerbedekking dat op elke trede was vastgeplakt om te voorkomen dat de hond zou uitglijden. Die hond, een kooiker, was al decennia geleden doodgegaan. P. liep naar zijn boekenkast, haalde daar zonder aarzelen Brieven van Werkman uit, bladerde erin en las: ‘Dit is de eenige wolkenkrabber van Groningen is er wel beweerd, maar zoo 's middags hangt hier een rust om de dingen waar zelfs de oosterlingen aan te gast zouden kunnen gaan.’

Het vulpotlood, schoot hem plotseling te binnen. Waar was het vulpotlood waarvan een van de meisjes die B. in de winkel hielp had

[p. 889]

gezegd dat Werkman het tijdens zijn laatste bezoek had laten liggen? B. had het hem destijds, vlak voor zijn vertrek naar Zuid-Afrika, nog even laten zien en gezegd: ‘Een doodgewoon vulpotlood hoeft niet voor de Russen te vluchten. Dat hoort hier, bij dit huis, niet in Zuid-Afrika.’ P. liep naar zijn slaapkamer en pakte een schoenendoos die in een kast was opgeborgen naast de handgemaakte bergschoenen van zijn vader. Daar moest het in zitten. Buiten werden door een man met een megafoon instructies gegeven aan acteurs en figuranten. Of iedereen nog eenmaal zijn kleding wilde inspecteren en vanzelfsprekend moesten blikjes en etensresten verwijderd worden. P. stond met de doos in zijn handen en luisterde. Toen het weer stil was geworden, keek hij aandachtig naar de kleurige druksels van chassidische legenden die aan de muren hingen en weer werd hij kwaad. Het vlammende rood en oranje, die sjabloonachtige figuren. Wie kon dat zo? Moord was het. Hij nam het deksel van de doos, keerde hem om op zijn bed en grabbelde tussen stempels, een keelspiegel en zestig jaar geleden met roeien gewonnen medailles naar het vulpotlood. Hij begroette het als een oude bekende, nam het mee naar de woonkamer en ging zitten in zijn stoel. Stond weer op om een blocnote te pakken en ging opnieuw zitten. Even leek het alsof het potlood zijn hand meetrok naar het papier, maar dat was onzin natuurlijk. Toch stond daar voordat hij het in de gaten had in kapitalen: klootzakken! Meer viel er niet over te zeggen en meer moest er met dit potlood ook niet geschreven worden. Daarover wilde hij duidelijk zijn. Klaar uit, in de prullenbak. Buiten verzocht de man met de megafoon alle acteurs en figuranten zich naar hun posities te begeven. Of toeschouwers zich onmiddellijk wilden verwijderen. De razzia zou over enkele minuten beginnen. P. sloeg met zijn vuist op tafel. Hij raapte de blocnote die gevallen was op, pakte een sigaar en besteeg de hometrainer waaraan hij zo gloeiend de pest had. Dit schijnt te moeten, dacht hij bij zichzelf, terwijl hij een lucifer bij zijn sigaar hield. Hij savoureerde enkele trekken en begon toen langzaam te fietsen. Wolken rook uitblazend, reed hij in zijn eigen tempo naar niets.