De Gids. Jaargang 165

[p. 581]

[Nummer 8]

Dirk van Weelden
Een archief en een nieuwe wereld
Gesprek met Thomas Elshuis

Hoog in de lucht staat een flinke bries. De wolken die ons soms een minuut de zon ontnemen zijn groot en snel, ze verkeren in een voortdurende staat van gedaanteverwisseling. Op het dakterras staan twee dozijn grote aardewerken potten met papyrus, bloemen, kruizemunt, lavendel. In een hoek wiegt een lege hangmat. Het is op een van de laatste dagen van de maand mei dat ik hier aan tafel zit met Thomas Elshuis, die nu alweer een halfjaar de beelden levert voor de omslagen van De Gids. Het zijn op het eerste gezicht foto's, maar is Elshuis een fotograaf?

‘Nee, voor iets anders dan vakantiekiekjes heb ik nooit een camera bediend. Ik ben van huis uit architect, ik heb bouwkunde gestudeerd in Delft. En in het modernisme waarin ik ben opgevoed was nauwelijks ruimte voor het gebruik van beelden. Wel voor een vorm van ornamentiek, maar die was sober, en abstract. Men maakte het liefst gebruik van de regelmatige patronen, de herhalingen die in het bouwmateriaal zelf voorkwamen. Ik was geïnteresseerd in het gebruik van beelden in de architectuur, maar dan niet zoals veel postmodernisten destijds deden door terug te grijpen op beeldelementen en ornamenten uit het verleden. Ik was eerder geïnspireerd door Venturi's Learning from Las Vegas, dat The Strip analyseerde als een uit hedendaagse beelden opgebouwde omgeving. Naar mijn idee ging het er eerder om het modernisme aan te vullen. Neem Mies van der Rohes Barcelona Paviljoen: daar deelt een grote marmeren wand een ruimte doormidden. Hij heeft het marmer met grote zorg uitgezocht en in plakken laten snijden, zodat het natuurlijke patroon van de steen zich herhaalt. Prachtig. Maar ik dacht aan wat er met die ruimte zou gebeuren als er in plaats van dat marmer een glazen wand zou staan met daarin een reusachtig transparant beeld. In de jaren negentig ontwierp ik architectonische objecten zonder zuivere bouwkundige functie waarin fotografische beelden een belangrijke rol speelden. In Delft, op de plaats die je als kijker tegenover de stad inneemt bij Vermeers Gezicht op Delft, heb ik een

[p. 582]

[p. 583]

permanente installatie gemaakt waarin het beeld verwerkt is van een zandvlakte waarop van dichtbij gefotografeerde waterdruppels liggen, zodat ze als een vergrootglas werken. Eronder, transparant, zie je het kleurenspectrum dat je krijgt als je wit licht in een prisma breekt.’

Zulke opdrachten doe je nog steeds?

‘Jazeker, en ik beschouw het als mijn eigenlijke stiel. Dat ik nu ook fotografische werken maak die aan de muur hangen en als beeldende kunst geëxposeerd worden is het gevolg van een min of meer toevallige gebeurtenis. Bij het overlijden van een vriend van de familie kwam ik in het bezit van een archief van zo'n twintigduizend dia's. Dat is een kubieke meter aan beelden! Hij was een verdienstelijk amateur-fotograaf, die in zijn vrije tijd reizen ondernam naar alle uithoeken van de wereld. Eerst naar de landen aan de Middellandse Zee, maar later bezocht hij de Sovjet-Unie, China, de Verenigde Staten. Ik nam me voor die oceaan aan beelden beetje bij beetje te digitaliseren en als studie- en onderzoeksmateriaal te gebruiken. Maar al snel bleek dat er bij het bewerken en combineren van de dia's zoveel nieuwe en opwindende dingen gebeurden dat ik de resultaten groot wilde zien, ruimtelijk wilde maken. Ik drukte ze af op grote panelen.’

Wat is het verschil met het aanleggen van een eigen beeldarchief, van tijdschriftfoto's, op rommelmarkten verzamelde amateurbeelden of op het internet bij elkaar gesprokkelde beelden?

‘Het is belangrijk voor me dat het een afgesloten geheel is. En dit is het product van één leven, van een enkel persoon en zijn reis door ruimte en tijd. Niet dat de foto's een artistieke of uitgesproken stijl hebben. Het zijn anonieme, neutrale foto's. Goed gemaakt, maar niet expressief. Toch valt er binnen dat afgesloten geheel oneindig veel te ontdekken. Bovendien is er de band met de persoon, die ik gekend heb. Een in 1914 geboren Rotterdammer, die zich van scheepstimmerman opwerkte tot docent betonbekistingstechniek aan de hts. Tijdens de oorlog werd hij werd tewerkgesteld in Duitsland, maar vluchtte al tijdens de eerste dagen. Hij liep 's nachts door de bossen terug naar Nederland en stuitte op zijn tocht langs het Nordhorn-Almelokanaal op een groep van het Nederlandse verzet. Die zorgden voor een onderduikadres. Zo leerde hij mijn ouders kennen. Mijn vader ging na de oorlog bij hem in de leer in Rotterdam. Ze zijn altijd bevriend gebleven. En die man heeft de wereld doorkruist en gefotografeerd. Dat is de sentimentele waarde die het archief heeft. Het geeft er een zekere warmte aan. Alles bij elkaar houdt het de suggestie van blinde willekeur buiten de deur. Mijn

[p. 584]

vrijheid en de oneindige mogelijkheden van het digitale medium zijn zo groot dat daar iets van afgeslotenheid en samenhang tegenover lijkt te moeten staan.’

Dus het is niet zo dat jouw nieuwe beelden een raadsel ontsluieren of geheimen onthullen die verborgen zitten in de diaverzameling.

‘Nee, als de fotograaf al bijzondere bedoelingen heeft gehad, dan trek ik me daar niets van aan. Het is eerder zo dat ik steeds geïnteresseerder raak in het gebruik van elementen die op zijn foto's als onbelangrijke, toevallige details voorkomen. De kleur van een berg in de verte, een losse autoband, een spandoek. Maar het is ook niet zo dat ik van tevoren beelden bedenk die ik dan opzoek of samenstel uit het materiaal. Het is juist het avontuur van het vinden van nieuwe beelden waarnaar je niet zocht, dat me bezighoudt. Vergeet niet dat ik nog maar ongeveer een kwart van de twintigduizend dia's echt goed bekeken heb. Op de eerste paar honderd die ik intensief gebruikt heb ben ik nog lang niet uitgekeken.’

Laten we het hebben over wat je doet. Wat moet ik me voorstellen bij de bewerkingen die je uitvoert?

‘Soms treft bijvoorbeeld een menselijke figuur me. Die zet ik dan in een andere omgeving zodat de houding die hij aanneemt vragen

[p. 585]

oproept. Ik kan hem in een gebouwde ruimte, een tuin of een landschap zetten. Dat landschap kan opgebouwd zijn uit een wonderlijke begroeide rotspartij, die ik in verschillende maten herhaal. Vooral in het naar elkaar brengen van kleuren en het vervangen van luchten door heuvels en andersom maak ik veel gebruik van transparante lagen in verschillende gradaties van dichtheid. Juist bij de grote formaten waarop ik werk gaat het me er hoofdzakelijk om de ruimtelijkheid op een subtiele manier te verbinden met de situatie die er te zien is.’

Toch doen je beelden niet aan droomscènes of virtuele fantasieën denken.

‘Nee, de eerste indruk moet die van een reële samenhang zijn. Pas als je blik onderdelen oppikt en met elkaar in verband probeert te brengen blijkt dat er meer aan de hand is. Dan blijkt onbeslisbaar of een gemêleerd kleurvlak nu lucht of land is, hoog of diep. Soms komt dezelfde figuur in verschillende houdingen terug, alsof je hem volgt in de tijd, maar binnen eenzelfde ruimte. Kleine kleuraccenten kunnen een reusachtige stuwdam in een modelbaan-decor veranderen.’

De oneindigheid aan mogelijkheden die je schetst komt dicht in de buurt bij die van een bos penselen en een schilderspalet.

‘Ja, ik voel me ook veel meer verwant met een schilder dan met een fotograaf.’

Als ik tot slot vraag naar de verhouding tussen zijn vrije werk en de omslagen die hij voor De Gids maakt vertelt hij dat de tegenstelling minder groot is gebleken dan hij dacht. Natuurlijk dreigt het gevaar dat de beelden, beroofd van hun ruimtelijke effect, plaatjes worden en hun kracht verliezen.

‘Maar als ik dezelfde werkwijze volg als anders blijkt dat er beelden uitkomen die ook op het omslag van een tijdschrift overeind blijven. Dat ze zijdelings verband houden met de inhoud van De Gids is geen beperking. Het zijn schetsen, die soms uitgroeien tot nieuwe werken.’

Terwijl het middag wordt doet ons gesprek onderwerpen aan die hier niet ter zake doen en stelt Thomas Elshuis voor een ei te bakken, dat hij even later serveert met toast, tomaat, bacon en gesmolten kaas. In de witte wijn kan ik de wolken weerspiegeld zien.