De Gids. Jaargang 165

[p. 262]

Geachte,

Kun je het verstrijken van de tijd voelen, als een voortdurend neerdwarrelen van tule, net buiten handbereik, of als een plotselinge verandering in het weer, een overgang tussen luchtlagen? Als kind keek ik met welbehagen naar de foto's van mezelf als baby - ze leken een charmante continuïteit te bewijzen, nog maar gisteren ontwikkeld te zijn. Ik bestudeerde de uitdrukkingen van mijn vertrouwde gezicht en voelde het zachte katoen van lievelingsjurken op mijn huid. Nu noteer ik een breuklijn, wanneer ik met een schokje zie hoe ouderwets die kleren plotseling lijken: lichtblauw geborduurd of geplisseerd met witte kraagjes, en halfhoge laarsjes van wit leer sluitend rond de mollige enkels. De foto's zijn futiele historische documenten geworden; ik stel me voor dat achterkleinkinderen ze zullen bestuderen met hetzelfde gevoel als ik nu, beelden van een definitief verleden, een kleuter in kostuumpjes voor een verkleed bal.

Sinds de eenentwintigste eeuw begonnen is, lijkt de twintigste op dezelfde bruuske manier verouderd te zijn. Kon ik in 1984 gedichten lezen van Anna Achmatova met het gevoel een oudere bewoonster van hetzelfde, vanzelfsprekende huis te ontmoeten, nu dunkt me dat zowel de dichteres als haar lezer dat huis verlaten hebben, ieder door een andere deur. De woning staat leeg en verkrot en wanneer je er nog eens langs wandelt, lijkt het amper denkbaar dat je je daar ooit thuis voelde. Alleen een gril van de kalender, of een wezenlijke verandering van sfeer?

De laatste tijd ben ik me bewust geworden van iets anders dat me dateert. Ik was zestien toen ik voor het eerst een bedelaar zag, in Parijs. Zestien jaar lang ontwaarde ik nergens om me heen bedelaars en kon ik hen beschouwen als nevenpersonages uit historische romans. België was welvarend, noodlijdende burgers konden een beroep doen op bepaalde instellingen, in ons land werden gevangenen gemarteld noch gedood en er kwamen ook geen aardbevingen of vulkaanuitbarstingen voor. Zo leerde ik op de lagere school, en deze

[p. 263]

kennis vervulde me met rust en tevredenheid. Misschien moet ik die eerste zestien jaar beschouwen als een gouden tijdperk?

Hij zat op de trappen van de Sacré-Coeur en verstond zijn vak, de getijden van het toerisme, de noodzaak van schilderachtigheid en de naïviteit van busladingen schoolmeisjes. Vurig bedankte hij wie hem iets toestopte; van sommigen greep hij de hand in een dramatisch gebaar van loyauteit. Tranen sprongen in mijn ogen. Hij was een voorbode.

De tweede bedelaar leerde me iets in de schemering van de Santo Spirito, in Florence. Een warme oktobermiddag. De zigeunerin zat in het portaal, een kleine jongen half verstopt in haar sjaals en rokken. Ik voelde me nog ontheemd in de stad, angstig voor de weken die zouden volgen en waarin ik iets als een dagelijks leven voor mezelf moest organiseren, met een eigen kamer, een supermarkt voor inkopen, mensen om mee te praten. De taal sprak ik alleen met behulp van voorbeeldzinnen uit een lesboekje. Eerst wilde ik de kerk bezoeken die de reputatie genoot in aanleg de mooiste van de christelijke wereld te zijn. De zigeunerin strekte routineus haar hand naar me uit en ik stapte voorzichtig over haar wijde rokken heen, met de oprechte gedachte haar bij het naar buiten komen iets te geven.

Ik wilde me net overgeven aan de strenge regelmaat van zuilenrijen en modules, toen ik een hand op mijn arm en een hand in mijn rugzak voelde. De vrouw wist dat ik alleen in de kerk zou zijn en had besloten die gelegenheid niet te laten schieten. Ik probeerde haar duidelijk te maken dat ik haar iets geven zou wanneer ze me losliet; maar ze hield me al steviger vast en groef steeds dieper in de rugzak. Ik was aan haar overgeleverd en schokte mezelf. Ik gaf haar een lichte slag in het gezicht. Die reactie had zij duidelijk evenmin verwacht; ze liet me los, het jongetje op haar arm begon te huilen. Ik haastte me naar buiten, woedend op mezelf omdat ik een vrouw geslagen had en een kind geschokt; anderzijds half verheugd, omdat ik erin geslaagd was mezelf te verdedigen - ik, die nooit eerder fysiek geweld ondervonden en het nooit eerder gebruikt had.

Ik las over de legende - zigeuners zouden een spijker bij het kruis gestolen hebben, waarmee Christus' hart doorboord moest worden. Door deze goede daad verwierven ze het recht te stelen. Het was een mooi verhaal. In de toeristenstad Florence probeerden ze net als iedereen van de buitenlanders te leven. En terwijl ik er woonde, zag ik beelden op het journaal van vluchtelingen op wrakkige bootjes uit Albanië - ze strandden op de Zuid-Italiaanse kusten, waar de ge-

[p. 264]

schokte bewoners hen aanvankelijk probeerden op te vangen, onderdak verleenden.

Toen ik naar België terugkeerde, waren daar dingen veranderd. Ik zag bedelaars in Brussel, in Antwerpen, in Leuven. Allerlei soorten mensen: Oost-Europeanen, Belgen, jong, oud, achter kartonnen bekers of bordjes met uitleg. Ik raakte eraan gewend. Ik leerde de plaatselijken kennen: een bejaarde vrouw die verdwaasd rondliep met boodschappentassen en soms om kleingeld vroeg; een man die op een zelfgemaakte gitaar enkele maten ten gehore bracht en steeds geld kreeg om op te houden.

Centen. Vrienden trachtten systemen uit te werken: iedere keer als ze naar Brussel gingen, iedere bedelaar die ze tegenkwamen vijf frank geven. Als meer mensen dat deden... Om de een of andere reden is het sluitendste systeem altijd dat van de mensen die niets willen schenken, om de bedelarij te ontmoedigen. Of omdat het toch maar aan drank zou opgaan.

Onlangs keerde ik terug naar Parijs. De ene bedelaar van Montmartre telde nu overal collega's. Soms namen ze niet de moeite je iets te vragen, lagen ze gewoon in een slaapzak gewikkeld op een metrorooster of het bordes van een kerk; soms staken ze hun hand naar je uit en zeiden ‘Joyeux Noël’, met een verveelde hoffelijkheid - zodat je je schuldig voelde.

Hoffelijkheid was een belangrijk thema geworden. Er stapte een violist op de metro. De reizigers zochten allemaal naar hun neutraalste uitdrukking. ‘Dames en heren,’ kondigde de man aan, ‘ik zal nu wat muziek voor u ten gehore brengen.’ En hij speelde een vertrouwd vrolijk wijsje, begeleid door een cassetterecorder op wielen, waaruit de overige orkestpartijen opwelden. In de weerspiegeling van het raam keek ik naar zijn gezicht. Het zag er niet droevig of opgewekt uit; het zag eruit als het gezicht van iemand die denkt dat er niets anders op zit. ‘Ik dank u, dames en heren, voor uw aandacht,’ besloot hij de voorstelling en nooit heb ik iemand minder opdringerig de kartonnen beker zien hanteren. Hij maakte het je bewust gemakkelijk hem te negeren; over het algemeen greep men deze ontsnappingsmogelijkheid aan.

Ik moest nu zelf een systeem bedenken. Ik besloot het kleingeld dat ik op de laatste dag van mijn verblijf overhield op weg naar het station weg te schenken. Zulk een systeem kan steekhoudend lijken, maar is in feite een kruk die je gebruikt terwijl je benen niets mankeren. Het enige half grappige nevenverschijnsel van dit systeem dankte ik aan mijn gebrekkige kennis van het Frans: telkens wan-

[p. 265]

neer ik iemand vragend op me af zag komen, zei ik glimlachend ‘Non merci’, wat de rollen even omdraaide en een lichte verbazing zaaide.

Aldus volbrachten wij onze culturele reis. We wilden het Victor Hugomuseum bezoeken op de Place des Vosges en volgden een wegwijzer in een straatje met aantrekkelijke etalages. Plotseling stond er een man voor ons. Hij droeg een gebreide muts, een paarse anorak en strekte zijn hand naar ons uit. Hij vroeg iets onverstaanbaars, met de zoete uitdrukking achter zijn brillenglazen van iemand die niet helemaal bij zijn verstand is. Weer klonk het automatische ‘Non merci, monsieur’.

Zijn gezicht blijft me bij, zoals hij daar, wie hij ook was, weerloos stond in een winkelstraat. Op weg naar het station namen de bedelaars wraak voor mijn eerdere gierigheid, door er gewoon niet te zijn. Een erg beleefde manier om de laatste slag te halen.

Misschien zullen bedelaars even vanzelfsprekend bij onze levens blijven horen als ze passen in boeken van Dickens en Hugo. En wat ik met de herinnering aan hun gezichten moet, geachte, de herinnering aan een enkel gezicht, of waarom ik de rinkelende munten soms niet uit broekzak of portemonnee haal terwijl het gemakkelijk kan, dat weet ik niet.

Met genegen groet,

leen huet