De Gids. Jaargang 165

[p. 78]

Geachte,

Het overlijden op 8 januari 1996 van Red Thunder Cloud, een bejaarde en gerespecteerde voorman van de stam der Catawba-indianen, was een obituary in de New York Times waard. Zijn dood op 76-jarige leeftijd betekende namelijk niet alleen het einde van een lang en roemrijk leven als zanger, danser en verhalenverteller. Met hem ging ook de laatste mens op aarde heen die de taal der Catawba machtig was. Met het overlijden van Thunder Cloud is het Catawba, dat alleen in gesproken vorm bestond, nu dus definitief uitgestorven.

Men kan twisten over de vraag of een dergelijke verarming van de talendiversiteit op de wereld tot cultuurpessimisme moet stemmen of dat een levende taal meer of minder de menselijke beschaving niet wezenlijk aan het wankelen brengt. Dat laatste lijkt mij het geval te zijn, en dat heeft er volgens mij vooral mee te maken dat talen - anders dan zeldzame orchideeënsoorten of een met uitsterven bedreigde tijger - nooit volledig verdwijnen. Met het overlijden van de laatste mens die een bepaalde minderheidstaal nog sprak en kon verstaan, is die taal niet weg, maar wordt die taal een dode taal. En ook een dode taal kan een levende en duurzame bijdrage aan de beschaving blijven leveren, getuige de bijdrage van het Grieks en Latijn aan de Europese beschaving van de afgelopen vijfhonderd jaar. Zelfs het Catawba, behorend tot de Sioux-talenfamilie, kan nog bestudeerd worden, want al in de jaren veertig heeft Thunder Cloud voor het Massachusetts Institute of Technology alles op band gezet wat hij van het Catawba wist. Ook alle Catawba-liederen die Thunder Cloud kende werden opgenomen, onder auspiciën van de Smithsonian Institution.

Met andere woorden, het gaat erom wat een taal tijdens zijn ‘leven’ aan waardevols heeft opgebouwd aan grammaticaal en syntactisch vernuft, aan literatuur, wetenschappelijke geschriften, historische kronieken, menselijke getuigenissen of rechtskundige bronnen. Want die verzamelde waarde bepaalt of en hoe lang een taal na

[p. 79]

zijn dood in ere gehouden zal worden. Het is in dat opzicht met talen niet anders dan met mensen. Sommigen zijn al tijdens hun leven vergeten, anderen leven na hun dood nog eeuwen in hun werk voort.

De parallellie van talen en mensen gaat zelfs nog verder. De geboorte, opkomst, bloei en uiteindelijk de dood van een taal valt te zien als een antropomorfe ontwikkelingsgang. Net als dat met de menselijke soort tienduizenden jaren lang het geval is geweest, zijn ook de talen van de wereld gedurende hun levensloop in een overlevingsstrijd gewikkeld, waarbij de grotere en sterkere talen de kleine en zwakkere wegconcurreren. Maar de genoemde parallellie van taal en mens laat zich ook omkeren, want eigenlijk verdwijnt er met het sterven van ieder mens een taal, namelijk het hoogstpersoonlijke idioom waarin iemand gewend was zich te uiten - in welke taal dan ook - compleet met vaste tournures, zegswijzen, stopwoorden, karakteristieke stembuigingen en de eigen, onverwisselbare stijl van schrijven. Het nog eens gebruiken van een favoriete uitdrukking van een geliefd persoon die niet meer in leven is, dat is het innigste eerbetoon dat men iemand kan brengen. ‘Ik ruik onverwerkte verbrandingsproducten’, placht mijn grootvader op te merken, als een ander zou hebben gezegd: ‘Het stinkt hier naar uitlaatgassen.’ Uit zo'n karakteristieke zin verschijnt hij meteen, als door een toverformule, voor mijn geestesoog.

Toen ik onlangs weer mijn eigen collegedictaat onder ogen kreeg van de colleges assyriologie die ik in de jaren zeventig aan de Leidse universiteit heb gelopen, realiseerde ik me dat er tussen taal en mens nog een ander verlies kan optreden. Een mens kan nog tijdens zijn leven een taal kwijtraken; de mens leeft verder, maar die ene taal sterft in hem af. Dat is wat mij is overkomen met het Akkadisch, een van de talen van de Babylonisch-Assyrische beschaving uit het derde en het tweede millennium voor het begin van onze jaartelling. In de jaren dat ik die colleges volgde, kon ik een niet al te ingewikkelde Akkadische tekst weliswaar niet vloeiend, maar toch heel behoorlijk lezen. Maar als ik dat groen-kartonnen in ringband gestoken collegedictaat en de bijbehorende studieboeken nu zit door te bladeren, dan voel ik mij een beetje een chimpansee die via een openstaand raam een bibliotheek is binnengeklauterd en een willekeurig boek van de plank heeft getrokken. Van de beroemde Wetten van Hammurabi, die ik op mijn colleges integraal heb moeten lezen en vertalen, luidt de zesentwintigste Wet bijvoorbeeld als volgt:

[p. 80]

Daar staat, getranscribeerd in het ons vertrouwde alfabet:

sum-ma lu UKU.US ù lu SU.KU sa a-na har-ra-an sar-ri-im a-la-ak-su qá-bu-ú la il-li-ik ù lu ^LÚHUN.GÁ i-gur-ma pu-uh-su it-ta-ra-ad lu UKU.US ù lu SU.KU su-ú id-da-ak mu-na-ag-gi-ir-su É-sú i-tab-ba-al

En dat betekent, aldus mijn handgeschreven collegedictaat, het volgende:

Wanneer een soldaat of een visser, die het bevel had gekregen op een missie voor de koning te gaan, niet is gegaan of een huurling heeft gehuurd en die in zijn plaats heeft gestuurd, dan zal die soldaat of visser ter dood worden gebracht, en diegene die hem heeft aangegeven zal zijn huis nemen.

Niet alleen kan ik me nauwelijks meer voorstellen dat ik vijfentwintig jaar geleden week in week uit op college bij de eerbiedwaardige professor dr. Fritz Kraus alle 282 Wetten van Hammurabi op deze wijze heb zitten doorwerken, ik ben des te meer verbaasd om in mijn eigen handschrift her en der aantekeningen te lezen die ik nu totaal niet meer begrijp. Bij de passage ‘^LÚHUN.GÁ’ in de hierboven

[p. 81]

geciteerde Wet heb ik bijvoorbeeld genoteerd: ‘Ideogram altijd nomina.’ Zo'n mededeling zegt mij nu niets meer, en terwijl ik door dit collegedictaat blader, dringt het merkwaardige gevoel zich op dat er met de jaren ongemerkt in mij een Thunder Cloud is gestorven, die mijn moeizaam verworven kennis van het Akkadisch in zijn graf met zich mee heeft genomen.

Toch heeft het er eind jaren zeventig in mijn hoofd en hart nog aardig om gespannen of ik als assyrioloog of als jurist verder zou gaan. Ik was ook bepaald gehecht geraakt aan de kleine, gesloten gemeenschap van geleerden in een voormalig herenhuis aan het Leidse Noordeindseplein, die onder leiding van de eeuwig in driedelig grijs pak gestoken en van sigaar voorziene professor Kraus het Instituut voor het Nabije Oosten vormde.

De colleges, in het eerste jaar bij dr. M. Stol voor het leren lezen en de grammatica, in het tweede jaar bij professor Kraus voor het doorwerken van de Codex Hammurabi, vonden plaats in de hoogleraarskamer. Het eerste jaar liep ik de colleges nog samen met een medestudent, in het tweede studiejaar was die ermee opgehouden. Vanaf dat moment zat ik dus wekelijks in mijn eentje tegenover de hooggeleerde Kraus, die aan het begin van het college een sigaar van drie kwartier opstak en vervolgens een reeks van fascinerende verhalen uitblies: over de omzwervingen van woorden door de talen der eeuwen, over de inrichting van de Babylonische maatschappij, over de uitgekiende werking van het in onze tijd als hardvochtig bekendstaande beginsel ‘Oog om oog, tand om tand’. Hammurabi hanteert dat bekende principe in zijn Wetten, maar door assyriologen wordt inmiddels aangenomen dat dat geen blind fundamentalisme was, maar veeleer een scherp uitgangspunt voor onderhandelingen tussen de betrokken partijen, van wie de een door toedoen van de ander een persoonlijk verlies of schade had geleden. Geweldig vond ik die collegesessies, aan weerszijden van een bureau waarvan de laden bijna uitpuilden van de kleitabletten. Een vier-, vijfduizend jaar oude beschaving werd zo vertrouwde kost en mijn honger naar talen en schriften werd erdoor gestild.

Zelfs werd mij aangeboden dat ik een van de boven het Instituut gelegen zoldervertrekken als studentenkamer mocht komen bewonen. Ik was de enig overgebleven kandidaatsstudent assyriologie, terwijl ik te midden van de meer dan duizend eerste- en tweedejaars rechtenstudenten zeker niet gemist zou worden. Ik aarzelde.

Toch waren er voor de hand liggende, maatschappelijke overwegingen om als jurist door te gaan, en daarmee werd de assyriologie voor mij - zoals Robert Frost het zo mooi symbolisch beschrijft in

[p. 82]

zijn gelijknamige gedicht - ‘the road not taken’. De niet gekozen weg die altijd een speciale, meewarig stemmende aantrekkingskracht blijft houden, juist omdat hij niet gekozen is, en omdat een mens nooit meer op dezelfde kruising terechtkomt en voor dezelfde keuze zal staan.

Ooit werden er op het Noord-Amerikaanse continent meer dan vijfhonderd talen gesproken. Daarvan zijn er hoogstens vijftig of honderd nog in leven, vooral gesproken door oudere mensen. Met hen verdwijnen ook die talen, die dan worden opgenomen in dezelfde tijdloze onderwereld waarin ook het Akkadisch, het Soemerisch, het Elamitisch en de andere talen van Mesopotamië rondwaren. Zelf heb ik een paar jaar in die schitterende onderwereld mogen vertoeven om de geheimen van het Akkadisch te leren kennen. Maar ik ben vroegtijdig afgehaakt en weer naar het schelle licht van de bovenwereld teruggeklommen, met dit collegedictaat en een paar boeken om mijn herinneringen te staven. Een beetje zoals de naamloze ‘Time Traveller’ uit H.G. Wells' The Time Machine, die van zijn avontuurlijke reizen door de tijd slechts één bloem wist mee te nemen, als bewijs van zijn onwaarschijnlijke tijdreis en als verlokking tot de terugkeer.

maarten asscher